Dieta przy atopowym zapaleniu skóry u dziecka: co jeść, a czego unikać?

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry to zapalna choroba skóry o charakterze przewlekłym, nawrotowym. Objawia się nieprawidłową reakcją organizmu w formie stanu zapalnego skóry. AZS towarzyszą zwykle:

• uporczywy świąd,
• grudki i pęcherzyki na skórze (wysypka),
• zmiany zapalne w zgięciach łokciowych i kolanowych,
• wysypka na twarzy.

W przebiegu choroby u dzieci często dochodzi do nadkażeń bakteryjnych i grzybiczych, co jest powodowane intensywnym drapaniem się - nawet do krwi. Podczas gojenia skóra się złuszcza i możliwe jest tworzenie się przebarwień. Niestety atopowe zapalenie skóry to choroba trwająca całe życie, a jej przebieg istotnie wpływa na jakość życia pacjenta i jego rodziny. Nasilenie choroby jest jednak indywidualne i uzależnione od wielu czynników. U niektórych osób remisja może trwać miesiącami lub latami, jeśli stosowane jest odpowiednie leczenie. U innych natomiast okresy zaostrzenia mogą dominować.

AZS dotyczy dzieci i dorosłych, jednak zdecydowanie częściej chorują dzieci - aż 60% przypadków jest rozpoznawanych w 1. roku życia, natomiast 30% przypadków w okresie między 1-5. rokiem życia. Zaledwie 20% wszystkich przypadków atopowego zapalenia skóry diagnozuje się powyżej 5. roku życia. Co istotne, ok. 7. roku życia lub najpóźniej w okresie dojrzewania dochodzi u 80% pacjentów do samoistnej remisji. Zgodnie ze statystykami, na AZS choruje 4,7-9,2% dzieci oraz 0,9-1,4% osób dorosłych.

Leczenie tej choroby wymaga wsparcia lekarza i dietetyka. Zmiany atopowe nierzadko nasilają się bowiem podczas kontaktu z alergenem pokarmowym i konieczne jest wówczas zastosowanie odpowiedniej diety eliminacyjnej (1).

Atopowe zapalenie skóry a alergie pokarmowe

Niestety nie ma jednoznacznego potwierdzenia naukowego zależności między nasileniem AZS a dietą. Nieznany jest również do końca mechanizm takiej zależności. Wielu ekspertów i rodziców nie ma jednak wątpliwości, że występowanie w niektórych przypadkach AZS jest ściśle związane z narażeniem na alergeny pokarmowe oraz z funkcjonowaniem jelit. Według różnych źródeł jednocześnie na atopowe zapalenie skóry i alergię lub nietolerancję pokarmową cierpi 40-90% chorych. Co jeszcze warto wiedzieć?

• Średnio u 30% dzieci z umiarkowaną lub ciężką postacią atopii występuje alergia IgE zależna. Objawy takiej alergii pojawiają się do 2 godzin od kontaktu z alergenem. Ponadto aż 74% pacjentów z AZS i alergią pokarmową doznaje objawów takich, jak pokrzywka czy obrzęk naczynioruchowy. Objawom AZS towarzyszy uporczywy świąd. Może również występować odpowiedź późna w formie zaczerwienienia skóry.
• U 25% osób występują objawy reakcji IgE niezależnej, które pojawiają się nawet do kilku dni od spożycia pokarmu z alergenem. Tego typu reakcja daje objawy głównie ze strony układu pokarmowego oraz zmian w zachowaniu. Dochodzi ponadto do nasilenia zmian skórnych.
• 40% dzieci ma objawy reakcji mieszanej, czyli występowania zarówno reakcji IgE zależnej, jak i IgE niezależnej (2).

Co najczęściej uczula dzieci z AZS? Jakie pokarmy?

U dzieci najczęstszymi przyczynami uczulenia są alergeny z następującej listy pokarmów (3):

• białka mleka krowiego,
• białka mleka kurzego,
• pszenicę, soję, orzeszki ziemne, kakao,
• ryby, mięczaki i skorupiaki,
• cytrusy,
• dodatki do żywności (konserwanty, wzmacniacze smaku, barwniki).

Są także produkty o dużym potencjale alergizującym, takie jak mięso, łubin, sezam, gorczyca, seler, dwutlenek siarki. Ich eliminacja z diety może spowodować u niektórych osób złagodzenie objawów.

Jak powinna wyglądać dieta eliminacyjna dziecka z atopią?

Leczenie atopowego zapalenia skóry, które przebiega przy alergii pokarmowej, polega na eliminacji z diety alergenu powodującego nasilenie objawów. Niekiedy także konieczne jest włączenie leczenia farmakologicznego.

W przypadku AZS u dzieci najlepiej jest zastosować dietę eliminacyjną ustaloną przez dietetyka lub alergologa. Jak powinna wyglądać taka dieta? Zwykle polega ona na wykluczeniu jednego lub kilku produktów powodujących objawy - przy czym takie postępowanie jest wskazane w przypadku ostrych reakcji i znacznego nasilenia objawów AZS. Nie zaleca się natomiast stosowania diety eliminacyjnej u wszystkich dzieci z AZS - badania nie potwierdziły bowiem skuteczności takiego postępowania. Mimo to osoby z alergią pokarmową mogą odczuć korzystny wpływ z rezygnacji z niektórych produktów. Jakich?

• W przeglądzie Cochrane dowiedziono, że eliminacja białek jaja kurzego z diety pacjentów, którzy posiadają swoiste IgE przeciwko temu alergenowi jest jak najbardziej korzystna. Zaleca się zatem wykluczenie jaj kurzych z diety dzieci, u których potwierdzono klinicznie alergię na jaja (4).
• Ponadto badania wykazały, że warto również wyeliminować z diety atopika różne dodatki do żywności (konserwanty, barwniki, wzmacniacze smaku i zapachu).
• Wykazano korzystny wpływ wprowadzenia do diety dziecka z atopowym zapaleniem skóry kwasu GLA (y-linolenowego), który jest wielonienasyconym kwasem tłuszczowym z grupy omega-6. Jego źródłem jest np. czarna porzeczka, wiesiołek, ogórecznik. Systematyczne podawanie olejów zawierających GLA może łagodzić stany zapalne i wzmacniać barierę naskórkową (5).
• Na skórę dziecka z AZS korzystny wpływ ma również spożywanie kwasów DHA lub EPA. W badaniach na osobach dorosłych wykazano, że przyjmowanie przez 2 miesiące kwasu DHA lub EPA wpływa korzystnie na łagodzenie objawów AZS (6).
• Co ciekawe, w jednym z badań wykazano, że dzieci z AZS mają niższy poziom cynku we włosach od dzieci zdrowych, natomiast stosowanie suplementacji cynkiem przynosi poprawę stanu skóry po ok. 2 miesiącach (7).

Uwaga! Decydując się na podawanie dzieciom olejów czy suplementów, skonsultujcie najpierw takie postępowanie z lekarzem. Nie wszystkie bowiem produkty nadają się do podawania małym dzieciom, zwłaszcza suplementy.

Jeśli wykluczamy z diety dziecka z AZS pokarmy prowadzące do reakcji alergicznej lub nietolerowane, należy zrobić to zgodnie z zalecanym schematem. Jeśli reakcja występuje jako reakcja opóźniona, nie natychmiast po spożyciu pokarmu, danego produktu nie eliminujemy na podstawie podejrzeń, ale wykonujemy tzw. próbę eliminacji oraz doustnej prowokacji po ustalonym czasie. W tej sytuacji dany produkt należy całkowicie wyeliminować z diety dziecka na 4-6 tygodni, obserwując przy tym, czy widoczna jest poprawa. Jeśli nie, produkt wprowadzamy do diety ponownie. Jeśli natomiast jest poprawa stanu skóry dziecka podczas eliminacji pokarmu, należy po 4-6 tygodniach diety zastosować próbę prowokacyjną, czyli wprowadzamy dany pokarm do diety i obserwujemy reakcję organizmu. Jeśli widoczne jest pogorszenie, dany pokarm wykluczamy z diety dziecka na przynajmniej 6 miesięcy. Po tym czasie znów wykonujemy próbę prowokacyjną. Przy diecie eliminacyjnej zwykle konieczna jest pomoc dietetyka, gdyż często wymaga wykluczenia nawet całych grup produktów - występuje zatem duże ryzyko różnych groźnych dla zdrowia niedoborów.

Nadwrażliwość na pokarmy, nietolerancja histaminy, stan jelit w przebiegu AZS

Poza samą reakcją organizmu na alergeny, występuje także podejrzenie, że na nasilenie AZS u niektórych osób ma wpływ stan mikrobioty i jelit, nietolerancja histaminy lub nadwrażliwość na niektóre pokarmy. Co za tym idzie, dieta ma znaczenie, nawet jeśli nie rozpoznano typowej reakcji alergicznej u osoby chorującej na AZS. Zatem nawet jeśli nie stwierdzono w badaniach alergii, warto nadal przyjrzeć się jedzeniu pod wspomnianymi aspektami, gdyż choroba przebiega nierzadko gorzej, jeśli je zbagatelizujemy.

Dieta w AZS a nietolerancja histaminy

Coraz częściej u osób z atopowym zapaleniem skóry diagnozuje się nietolerancję histaminy i niedobór DAO. Warto także wspomnieć, że w leczeniu AZS nierzadko skuteczne okazuje się podawanie leków przeciwhistaminowych, gdyż histamina nasila świąd skóry. W świecie nauki publikowanych jest obecnie coraz więcej studiów przypadków, w których wykazuje się skuteczność wprowadzenia diety antyhistaminowej w leczeniu AZS (8). Naukowcy wskazują, że może ona nawet doprowadzić do całkowitego odstawienia leków, przy czym nie zadziała u każdego dziecka z AZS - zaleca się ją osobom z konkretnymi rodzajami pokrzywki oraz z potwierdzoną nietolerancją histaminy (a tę diagnozuje się metodami analitycznymi oraz na podstawie wywiadu). Dieta eliminacyjna przy AZS u dziecka, które ma nietolerancję histaminy, powinna zatem redukować zawartość takich produktów, jak ryby, owoce morza, szpinak, kapusta i ogórki kiszone, pomidory, niektóre owoce (pomarańcze, banany, awokado, truskawki, mandarynki, ananas), orzeszki ziemne, sery pleśniowe, sery żółte, parmezan, kakao i czekolada, ocet winny, wątróbka wieprzowa, drożdże, żywność wysoko przetworzona.

Nietolerancja histaminy występuje 1-2% populacji Europy Zachodniej.

AZS a stan mikrobioty i podawanie probiotyków

Badania wykazały, że podawanie probiotyków od pierwszych miesięcy życia dziecka może spowodować zmniejszenie ryzyka wystąpienia AZS u dziecka (9), dlatego że w większości przypadków podłożem choroby jest alergia pokarmowa - głównie na białka mleka krowiego, białka jaj czy zbóż. Jeśli za pomocą podawania probiotyków uszczelnimy jelita, ryzyko alergii pokarmowej, a co za tym idzie - objawów AZS - zmniejszy się. W badaniach dowiedziono na przykład, że w wyniku przyjmowania przez kobiety ciężarne na 2-4 tygodnie przed porodem probiotyków, a później podawanie ich dzieciom przez min. 6 tygodni po narodzeniu, wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia AZS (po 2 latach od badania wykazano, że grupa dzieci, którym podawano probiotyki, miała aż 2 razy rzadziej stwierdzane AZS od grupy kontrolnej) (10).

Co może jeść dziecko z AZS i jakich produktów należy unikać?

Jak wspomniałam, nie ma jednej uniwersalnej diety dla wszystkich atopików. Jest lista produktów, które potencjalnie mogą nasilać objawy choroby, jednak jeśli chcielibyśmy wykluczyć wszystkie znajdujące się na niej, dieta powodowałaby poważne niedobory żywieniowe u dziecka. Nie ma też uzasadnienia medycznego tak restrykcyjnego działania. Kluczem jest rozsądne eliminowanie określonych pokarmów wraz z wnikliwą obserwacją stanu zdrowia dziecka i stanu jego skóry, biorąc pod uwagę okresy zaostrzenia i remisji. Jeśli jest ponadto taka możliwość, warto również podjąć odpowiednią analitykę medyczną.

O ile nie ma uniwersalnej diety na atopowe zapalenie skóry, o tyle są pewne zasady, na których dieta małego atopika powinna się opierać, aby zmniejszyć ryzyko zaostrzenia choroby oraz łagodzić istniejące stany zapalne. Dieta przy AZS polega głównie na wybieraniu zdrowej żywności, jak najmniej przetworzonej, pozbawionej konserwantów czy barwników. Szczególnie niewskazane są słodycze, słone przekąski, żelki, kolorowe napoje, fast foody. Wskazane dla osób z AZS są natomiast warzywa i owoce, jajka z wolnego wybiegu z ekologicznego chowu czy mięso wysokiej jakości (również z ekologicznego chowu). Należałoby zrezygnować z jajek (zwłaszcza z chowu klatkowego) i mięsa z supermarketu. Warto również zrezygnować z czerwonego mięsa i tłustego nabiału - istnieją bowiem przesłanki, że po spożyciu nasyconych kwasów tłuszczowych z tych źródeł objawy atopowego zapalenia skóry mogą się nasilać. Dodatkowo dieta w atopowym zapaleniu skóry jest dietą przeciwzapalną, czyli bazującą na produktach, które naturalnie zmniejszają wskaźniki stanu zapalnego w organizmie.

Co powinno jeść dziecko z AZS?

• Duże ilości warzyw, gdyż w większości są hipoalergiczne i rzadko nasilają reakcje skórne. Podawaj dziecku warzywa wolne od pestycydów i konserwantów. Warzywa zmniejszają stany zapalne i wpływają na poprawę stanu skóry. Czasami działają ponadto przeciwhistaminowo dzięki kwercetynie (znajduje się w brokułach, szpinaku, jarmużu).
• Podawaj Maluchowi lokalne owoce sezonowe.
• Pamiętaj o źródłach kwasów tłuszczowych omega-3, gdyż są skuteczne w łagodzeniu objawów chorób o podłożu alergicznym i przy atopowym zapaleniu skóry. Znajdziesz je w oleju lnianym i tłustych rybach morskich.
• Rozważ stosowanie probiotyków na AZS, gdyż skłonność do alergii często wiąże się z zaburzeniami mikrobioty jelitowej u dziecka, co z kolei zwiększa predyspozycję do wystąpienia atopowego zapalenia skóry. Wg badań podawanie dziecku powyżej 1 roku życia przez min. 8 tygodni mieszanych szczepów bakterii probiotycznych, może korzystnie wpłynąć na leczenie AZS.
• Podawaj dziecku witaminę D3 - jej rola jest istotna nie tylko w funkcjonowaniu układu odpornościowego, ale i w występowaniu stanów zapalnych. Wykazano m.in. korzystny wpływ witaminy D w przypadku osób chorych na AZS z częstymi nadkażeniami bakteryjnymi. Warto zadbać zatem o prawidłowo poziom witaminy D w organizmie.

Czego należy unikać w diecie dziecka z AZS?

• Unikaj cukru - ma działanie prozapalne i prowadzi do zaostrzenia choroby.
• Unikaj utwardzonego oleju palmowego - ma działanie prozapalne.
• Unikaj żywności z dodatkami, zwłaszcza barwnikami spożywczymi, konserwantami, przeciwutleniaczami, substancjami żelującymi i zagęszczającymi, stabilizatorami i emulgatorami, wzmacniaczami smaku i zapachu, substancjami słodzącymi.
• Unikaj alergenu, jeśli potwierdzono alergię pokarmową na dany produkt.

Bibliografia

1. Nowicki RJ, Trzeciak M, Kaczmarski M i wsp. Atopowe zapalenie skóry. Interdyscyplinarne zalecenia diagnostyczne i terapeutyczne Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Alergologicznego, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego i Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej. Część I. Profilaktyka, leczenie miejscowe i fototerapia. Przegląd Dermatologiczny 2019;4:354-371, https://ptca.pl/baza-wiedzy/wszystkie-artykuly/265-najnowsze-wytyczne-leczenia-azs-stanowisko-ekspertow-cz-1
2. Anna Rosińska, Iwona Stajkowska, Wojciech Cichy, Advances in Dermatology and Allergology/Postępy Dermatologii i Alergologii, Post Dermatol Alergol 2007; XXIV, 5: 224–232, https://www.termedia.pl/Review-paper-Trophoallergens-in-the-aetiopathogenesis-of-atopic-dermatitis,7,9154,1,1.html
3. Sampson HA. Update on food allergy. J Allergy Clin Immunol. 2004 May;113(5):805-19; https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15131561/
4. Sarah Mohajeri, Sabrina A. Newman, Review of evidence for dietary influences on atopic dermatitis, Skin Therapy Letter, 2014; 19: 5–7, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25188523/
5. Simon D, Eng PA, Borelli S, Kägi R, Zimmermann C, Zahner C, Drewe J, Hess L, Ferrari G, Lautenschlager S, Wüthrich B, Schmid-Grendelmeier P. Gamma-linolenic acid levels correlate with clinical efficacy of evening primrose oil in patients with atopic dermatitis. Adv Ther. 2014 Feb;31(2):180-8, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3930832/
6. Yoshida S, Yasutomo K, Watanabe T. Treatment with DHA/EPA ameliorates atopic dermatitis-like skin disease by blocking LTB4 production. J Med Invest. 2016;63(3-4):187-91, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27644556/
7. Kim JE, Yoo SR, Jeong MG, Ko JY, Ro YS. Hair zinc levels and the efficacy of oral zinc supplementation in patients with atopic dermatitis. Acta Derm Venereol. 2014 Sep;94(5):558-62, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27644556/
8. Chung BY, Cho SI, Ahn IS, Lee HB, Kim HO, Park CW, Lee CH. Treatment of Atopic Dermatitis with a Low-histamine Diet. Ann Dermatol. 2011 Sep;23 Suppl 1(Suppl 1):S91-5, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3199434/
9. Vanessa Garcia-Larsen et al.,  Diet during pregnancy and infancy and risk of allergic or autoimmune disease: A systematic review and meta-analysis, 2018, https://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.1002507
10. American Academy of Dermatology (Betsi G. I. i in. (2012): Probiotics for the Treatment or Prevention of Atopic Dermatitis. American Journal of Clinical Dermatology volume 9, pages93–103.