Co to jest skaza białkowa?

Skaza białkowa to uczulenie na białka – zwykle mleka – które ujawnia się często już od 2. tygodnia życia dziecka, do ok. 3. miesiąca. Skaza jest rodzajem alergii pokarmowej, z reguły dotykającej dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym. Zdarza się natomiast także u dzieci karmionych piersią. Występowanie skazy białkowej objawia się m.in. zmianami skórnymi, kolkami, wysypkami, refluksem. Podłożem są najprawdopodobniej czynniki genetyczne oraz nierozwinięty jeszcze w pełni układ pokarmowy, a także układ odpornościowy Maluszka.

Skaza białkowa a nietolerancja laktozy

Wiele osób miesza pojęcia skazy białkowej, alergii na mleko i nietolerancji laktozy, co jest dużym błędem. Skaza białkowa to wynik nieprawidłowej reakcji układu immunologicznego na białka mleka krowiego. Z kolei nietolerancja laktozy ma inne przyczyny – jest to np. niedobór albo zaburzona funkcja enzymów odpowiedzialnych za trawienie laktozy, która jest cukrem mlecznym. Rozwój nietolerancji laktozy nie ma związku z reakcją układu immunologicznego wskutek spożycia białek mleka. Nic zatem nie da zastosowanie mleka bez zawartości laktozy, jeśli dziecko ma alergię na białka mleka krowiego (skazę białkową). Niektóre objawy mogą być jednak wspólne dla nietolerancji laktozy i skazy białkowej – to np. wzdęcia, bóle brzucha, zaparcia/biegunki.

Przyczyny skazy białkowej

Mleko krowie jest produktem, który zawiera ok. 20 białek, potencjalnie będących przyczyną alergii lub wystąpienia nadwrażliwości. Białka te znajdują się m.in. we frakcji kazeiny i serwatki, dlatego też objawy uczulenia mogą pojawić się m.in. po spożyciu jogurtu, kefiru, mleka, ale też wołowiny czy produktów wzbogacanych kazeiną (niektóre batoniki, chleb, wędliny, parówki). W przypadku alergii, organizm traktuje białka mleka krowiego jako szkodnika, zatem układ odpornościowy uruchamia mechanizmy obronne i dochodzi do rozwoju stanu zapalnego.

Skaza białkowa zwykle dotyczy dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym, ale może tez wystąpić u dzieci karmionych piersią – tak było w przypadku mojej córki. Problem dotyczy zaledwie 2-3% niemowląt. Naukowcy wyjaśniają występowanie skazy białkowej u małych dzieci tym, że nie posiadają jeszcze w pełni rozwiniętego układu pokarmowego oraz immunologicznego.

Ponadto czynnikiem predysponującym do rozwoju skazy białkowej jest występowanie skłonności genetycznej: jeśli u obojga rodziców występowała alergia na białko mleka krowiego w dzieciństwie, prawdopodobieństwo skazy u ich dziecka wynosi nawet 70%. Jeśli na skazę cierpiał tylko jeden z rodziców, wówczas ryzyko sięga 30% - nadal sporo. Z kolei w przypadku, gdy nie było alergii na mleko u rodziców lub rodzeństwa, ryzyko wynosi od 5 do 15%.

Innym czynnikiem ryzyka może być niski poziom witaminy D we krwi – tak wskazują najnowsze badania. Jej niedobór predysponuje m.in. do infekcji układu pokarmowego, co, zdaniem naukowców, może sprzyjać rozwojowi skazy białkowej.

Częściej alergię na białka mleka krowiego miewają chłopcy – mają 2-krotnie większe ryzyko zachorowania niż dziewczynki.

Pierwsze objawy skazy białkowej występują w pierwszych tygodniach życia lub później – nawet w okolicy 2-3. miesiąca życia. W większości przypadków objawy skazy białkowej ustępują samoistnie w okolicach 3. roku życia, chociaż u wielu dzieci objawy znikają już po 1. roku życia. Rzadko alergia na mleko utrwala się na całe życie.

Skaza białkowa – objawy

Objawy skazy białkowej z reguły kojarzy się z objawami skórnymi. Często dotyczą one także układu pokarmowego, a nawet układu oddechowego. Rodzaj objawów oraz ich nasilenie, daje możliwość zdiagnozowania alergii na białka mleka krowiego i określenia jej postaci jako łagodnej, umiarkowanej lub ciężkiej. Ciężka postać charakteryzuje się m.in. ciężkim atopowym zapaleniem skóry, anemią z niedoboru żelaza, a nawet wstrząsem anafilaktycznym.

W przebiegu skazy białkowej, charakterystyczne jest występowaniem zmian skórnych na policzkach, w zgięciach łokci i kolan, na tułowiu, za uszami, na czole. Często zmiany są narażone na rozwój infekcji, ponieważ uszkodzona skóra jest podatna na wnikanie patogenów chorobotwórczych. Zmiany wywołane alergią na mleko powodują m.in.:

• suchość skóry,

• rumień,

• swędzenie,

• pokrzywkę,

• wysypkę,

• ziarnistości,

• obrzęki naczynioruchowego.

Poza zmianami skórnymi, skaza białkowa może także objawiać się w postaci dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takimi jak:

• kolka,

• refluks żołądkowo-przełykowy,

• biegunki lub zaparcia,

• nudności i wymioty,

• nadmierne ulewanie,

• świąd jamy ustnej,

• obrzęki warg, języka, podniebienia,

• śluz w kale,

• krew w kale.

Jak wspomniałam, alergia na mleko może wpływać również na układ oddechowy – dając objawy zarówno ze strony górnych, jak i dolnych dróg oddechowych. Charakterystyczne jest zaczerwienienie spojówek i nadmierne łzawienie, kaszel, duszności, sapka, zatkany nos, świszczący oddech, częste kichanie, wyciek wodnistej wydzieliny z nosa, chrypka, obrzęk krtani.

Wymienione wyżej objawy są podobne także do objawów innych alergii pokarmowych. I chociaż to białko mleka jest najczęstszym alergenem wśród niemowląt, istnieje wiele składników, które mogą być przyczyną alergii pokarmowej, co stanowi pewną trudność diagnostyczną w przypadku, gdy dziecko ma rozszerzoną dietę. Wśród najczęściej uczulających składników (poza mlekiem) można wymienić:

• jaja,

• orzechy,

• ryby,

• cytrusy.

Skazę białkową należy ponadto różnicować z biegunkami infekcyjnymi, chorobami zapalnymi jelit, nietolerancją laktozy czy celiakią.

Czy istnieje profilaktyka skazy białkowej?

Można zmniejszyć ryzyko wystąpienia skazy białkowej. Eksperci wskazują na działanie profilaktyczne polegające na karmieniu dziecka piersią przez okres pierwszych 4-6 miesięcy życia (minimum). W pokarmie matki znajduje się łatwiej przyswajalne i niealergizujące białko. Z kolei w mieszankach modyfikowanych znajdują się białka zwierzęce o wysokiej koncentracji, które nie zawsze są dobrze tolerowane przez układ immunologiczny niemowlęcia. Nie mniej jednak, nawet przy karmieniu piersią może pojawić się skaza białkowa – jeśli mama spożywa w diecie białka mleka krowiego. Do pokarmu matki trafia ich natomiast i tak mniej, jeśli porównujemy zawartość w stosunku do mleka modyfikowanego.

Skaza białkowa – jak rozpoznać? Diagnostyka

Jeśli zauważysz u swojego dziecka objawy sugerujące skazę białkową, poinformuj o nich lekarza pediatrę lub skonsultuj się z dermatologiem-alergologiem. W diagnostyce przeprowadza się szczegółowy wywiad z rodzicami pod kątem czynników genetycznych, a także objawów, jakie występują. Istotny jest m.in. czas wystąpienia objawów od spożycia mleka, chociaż ten może być trudny do określenia, jeśli karmimy dziecko na żądanie. Jeśli stosujemy natomiast karmienie „według zegarka”, może zobaczyć, czy objawy nasilają się w ciągu 2 godzin, czy po tym czasie. Jeśli objawy następują szybko po posiłku, najprawdopodobniej mamy do czynienia z reakcją IgE-zależną. Z kolei gdy objawy pojawiają się np. do tygodnia od spożycia produktu, prawdopodobny jest mechanizm IgE-niezależny.

W przypadku alergii na mleko IgE-zależnej, dziecko powinno być poddane dalszej diagnostyce, a po osiągnięciu odpowiedniego wieku, można wykonać testy alergiczne i oznaczyć poziom przeciwciał we krwi. Jeśli alergia zostanie potwierdzona, konieczne jest całkowite wyeliminowanie przez niego z diety produktów mlecznych. W przypadku dziecka karmionego piersią, z tego typu produktów musi także zrezygnować mama.

Jeśli natomiast diagnoza wskazuje na alergię IgE niezależną, lekarz zaleca zwykle zastosowanie diety eliminacyjnej, polegającej na czasowym wykluczeniu z codziennego menu białek mleka krowiego (dziecka lub matki – jeśli ta karmi piersią). Po upływie ok. 2 tygodni, można stopniowo zacząć wprowadzać produkty zawierające białka mleka krowiego. Jeśli w okresie eliminacji doszło u dziecka do wygaszenia objawów, a po ich ponownym wprowadzeniu objawy znów się rozwinęły, u dziecka diagnozuje się alergię pokarmową na białko mleka krowiego.

Warto diagnozować alergię na wczesnym etapie. Niekiedy zwlekanie może spowodować rozwój atopowego zapalenia skóry, a to pozostaje z pacjentem niestety na całe życie – nie jest to choroba, którą można całkowicie wyleczyć. Można ją jedynie kontrolować i wyciszać.

Badania na skazę białkową

Zapewne doszukałaś się już w Internecie pakietów badań w kierunku skazy białkowej u dziecka. Niestety w przypadku najmłodszych nie jest to takie proste. Teoretycznie diagnostykę serologiczną w kierunku alergii można wykonać już u dziecka mającego ok. 12 miesięcy lub wcześniej, ale wiarygodność badań u tak małych dzieci pozostawia wiele do życzenia, gdyż synteza immunoglobulin wymaga występowania pewnej dojrzałości układu immunologicznego. Dziecko po narodzinach nie ma własnych IgE albo ma je ewentualnie od matki – ale ich poziom jest niemal zerowy. Synteza IgE rozpoczyna się u dziecka dopiero ok. 6. miesiąca życia i później bardzo powoli rośnie aż do okresu dojrzewania. Jeśli więc stosuje się diagnostykę serologiczną (badania z krwi) w kierunku alergii u małych dzieci, trzeba się liczyć z tym, że wyniki będą fałszywie ujemne i uśpią naszą czujność.

Pozostają w związku z tym jeszcze testy skórne, ale z nimi również jest pewien problem. Skóra małych dzieci jest bardzo reaktywna i nawet niewielki bodziec może spowodować np. powstanie bąbla. Ponadto kropla z alergenem umieszczona podczas badania, musi pozostać w naskórku (nakłutym igłą) przez kilkanaście minut – a w przypadku małych dzieci, które są strasznie ruchliwe, graniczy to z cudem. Trudno jest też powstrzymać Malca od drapania. Kolejna sprawa to fakt, że większość dzieci odczuwa stres podczas badania, co powoduje wyrzut adrenaliny i sterydów. Może to prowadzić do zaburzenia wyniku testu. Dodatkowo u małych dzieci dominuje alergia pokarmowa i w jej przypadku testy skórne są mniej czułe, niż w przypadku badania na alergeny wziewne. Z tych powodów, mimo wszystko, u dzieci do ok. 3. roku życia zdecydowaną przewagę ma diagnostyka serologiczna od testów skórnych. Ale jak wspomniałam wyżej, ta również ma poważne ograniczenia.

Leczenie zmian skórnych przy skazie białkowej

Leczenie skazy białkowej polega na odpowiedniej pielęgnacji zmian występujących na skórze, a także właściwego postępowania dietetycznego. Poniżej przedstawiam najważniejsze zalecenia.

Podstawą leczenia zmian skórnych u dziecka ze skazą białkową jest przede wszystkim eliminacja alergenu z diety, ale nie zawsze to pomaga i konieczne jest wprowadzenie dodatkowej pielęgnacji. Nierzadko dzieci cierpiące na alergię na mleko, mają także atopowe zapalenie skóry (AZS), z reguły gdy występują ku temu predyspozycje genetyczne lub organizm dziecka nie toleruje także innych alergenów, np. składników kosmetyków, innych składników pokarmowych czy sierści. Dochodzi wówczas do poważnego uszkodzenia naturalnej bariery ochronnej skóry dziecka oraz rozwoju stanu zapalnego. Można jednak minimalizować skutki, stosując regularnie odpowiednie kosmetyki do skóry atopowej (do kąpieli, jak i smarowania ciała), takie jak emolienty (np. Emolium, Bepanthen, Linomag) czy emolienty plus (np. Lipikar AP+M, Dermalibour CICA). Ważne jest, aby rodzice uświadomili sobie, że jeśli dziecko ma alergię na białko mleka krowiego, powinno się już na etapie tej diagnozy zastosować profilaktykę przeciwko rozwojowi AZS. Im szybciej zaczniemy dbać o skórę dziecka, tym mniejsze ryzyko wystąpienia poważnych uszkodzeń. Konieczne jest także unikanie alergenów i stopniowe rozszerzanie diety.

Postępowanie dietetyczne w przebiegu skazy białkowej

Jak wspomniałam, podstawą leczenia skazy białkowej jest eliminacja alergenu, czyli w przypadku większości niemowląt – białka mleka krowiego. Dotyczy to zarówno dzieci karmionych piersią, jak i mlekiem modyfikowanym. Efekty diety eliminacyjnej nie są widoczne z dnia na dzień – konieczne jest poświęcenie ok. 2-4 tygodni na to, aby ocenić, czy dieta dała korzystne efekty. Jeśli jednak mimo restrykcyjnej diety czy wprowadzenia specjalistycznej mieszanki Maluch nadal ma objawy, należy szukać innej przyczyny problemu.

Karmienie piersią i dieta eliminacyjna

W przypadku skazy białkowej u dziecka karmionego piersią, niezbędne jest usunięcie z diety matki potencjalnie alergizujących składników. Początkowo powinno się wyeliminować produkty zawierające białka mleka krowiego, czyli jogurty, sery, mleko, masło, a nawet wędliny i mięso wołowe. Należy też zrezygnować z produktów, które mogą mieć dodatek mleka krowiego – np. pieczywo, słodycze, a nawet niektóre leki. Konieczne jest wnikliwe czytanie etykiet. Należy unikać produktów, które zawierają w składzie: kazeinę, serwatkę, masę mleczną, laktozę, kazeiniany, hydrolizowana kazeinę, słodzik syropu serwatkowego, laktoglobulinę.

Wprowadzając dietę eliminacyjną należy mieć także na uwadze możliwe skutki takiego postępowania dietetycznego. Eliminacja wszystkich produktów zawierających mleko krowie, bez zastosowania odpowiednich zamienników, może spowodować wiele niedoborów żywieniowych, zarówno u matki, jak i dziecka. Konieczne jest zatem prowadzenie takiej diety pod okiem lekarza.

Specjalistyczne mleko modyfikowane

W przypadku dzieci karmionych mieszankami – mlekiem modyfikowanym – postępowanie dietetyczne wygląda nieco inaczej i jest dostosowywane do stopnia nasilenia objawów oraz ich rodzaju. Dobiera się na tej podstawie specjalistyczną mieszankę eliminacyjną. Na poniższej liście nie znalazły się mleka HA (hipoalergiczne), gdyż ich zadaniem jest przede wszystkim zapobieganie alergiom pokarmowym u dziecka, a nie ich leczenie, gdy już alergia się rozwinęła. Tego typu mleka minimalizują ryzyko uczulenia u dzieci, które są potencjalnie obciążone rozwojem alergii bardziej od innych (np. rodzice są alergikami). Jakie zatem mieszanki mleczne można podawać dzieciom ze skazą białkową? Do wyboru mamy następujące mleka modyfikowane:

• Hydrolizaty białek mleka krowiego o wysokim stopniu hydrolizy (eHF). To na polskim rynku Bebilon Pepti (mieszanka serwatkowa) lub Nutramigen (mieszanka kazeinowa). Na obie mieszanki można uzyskać refundację, jeśli posiadamy receptę od lekarza. Mieszanki tego typu zawierają oligopeptydy w postaci pociętej, dzięki czemu mają mniejszą masę cząsteczkową. U niemal 90% niemowląt cierpiących na skazę białkową, wprowadzenie takiego mleka modyfikowanego daje efekty w postaci ustąpienia lub znacznego złagodzenia objawów alergii.

• Mieszanki elementarne (AAF) – to mleka modyfikowane pozbawione całkowicie białek mleka krowiego i zawierające tylko aminokwasy syntetyczne. Niestety są to mieszanki niezwykle drogie i stosuje się je tylko w uzasadnionych przypadkach, np. gdy występuje bardzo ciężka postać alergii na mleko, alergia na wiele produktów lub dziecko ma zaburzenia wzrostu, eozynofilowe zapalenie przełyku lub doszło do reakcji alergicznej po mleku eHF (lub mimo prowadzenia restrykcyjnej diety przez matkę).

• Mieszanki sojowe (SF) – mogą być stosowane powyżej 6. miesiąca życia u dzieci z alergią IgE zależną na mleko krowie, gdy nie tolerują wysokich hydrolizatów eHF. W przypadku wielu dzieci z alergią na białka mleka krowiego, występuje jednak także alergia na soję (ta dodatkowo zmniejsza wchłanianie cynku i wapnia).

Przedmiotem dyskusji są także mleka innych ssaków, np. mleko krowie czy owcze. Są one polecane dopiero od 2. roku życia. Mają one jednak mniej korzystny skład białek, tłuszczów, witamin i minerałów, w efekcie czego ich stosowanie może doprowadzić do niedoborów niektórych ważnych składników. Ponadto bardzo często mają one wspólne białka z mlekiem krowim i także działaja alergizująco.

Z kolei mleka roślinne – np. mleko ryżowe – mogą być zanieczyszczone metalami ciężkimi, co także przemawia na ich niekorzyść. Ponadto wg stanowiska Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci z 2021 roku wynika, że napoje bezmleczne roślinne (z nasion soi, migdałów, owsa i innych roślin), nie pokrywają podstawowego zapotrzebowania dziecka na składniki odżywcze w 1. roku życia – nie mogą zatem stanowi alternatywy dla mleka modyfikowanego. Konsekwencją ich stosowania może być m.in. brak przyrostów masy ciała na odpowiednim do wieku poziomie, niedobory składników odżywczych, anemia, niedożywienie, zaburzenia we wzroście ciała.

Rola prebiotyków i probiotyków

W niektórych badaniach wskazuje się na znaczenie prebiotyków i probiotyków, zarówno w zapobieganiu, jak i leczeniu skazy białkowej. Niestety stan wiedzy na ten temat jest jeszcze zbyt mały, aby móc sądzić o skuteczności takich preparatów. Ponadto rutynowe stosowanie prebiotyków i probiotyków nie jest zalecane.

Rozszerzanie diety

Skaza białkowa rzutuje także na to, w jaki sposób dziecko ma rozszerzaną dietę, gdy ukończy 6. miesiąc życia i mleko nie powinno być już jedynym pokarmem. Co może jeść dziecko z alergią na białko mleka krowiego? Istotne jest weryfikowanie składów produktów spożywczych oraz unikanie produktów, które mogą mieć ukryte źródła mleka. Białka mleka krowiego znajdziemy bowiem nie tylko w jogurtach, serach czy kefirach, ale także pieczywie, wypiekach, ciastkach, wędlinach, lodach, budyniach, makaron i wielu innych potrawach, zwłaszcza gotowych. Wprowadzając zatem nowy produkt do diety dziecka, które jest alergikiem, powinno się to robić bardzo uważnie, obserwując Malucha w kierunku ewentualnych reakcji alergicznych. Zaleca się, aby wprowadzać np. jeden składnik na 3-4 dni i dopiero wprowadzić kolejny.

Czy skaza białkowa jest uleczalna?

Skaza białkowa nie wymaga leczenia farmakologicznego, a podstawą leczenia powinna być dieta eliminacyjna (lub zastosowanie preparatu specjalistycznego mlekozastępczego) oraz odpowiednia pielęgnacja skóry. Dodatkowo zaleca się zastosowanie suplementacji witaminy D.

Czy skaza białkowa zostaje na całe życie? Na szczęście w większości przypadku alergia na BMK mija po 1. roku życia lub maksymalnie po 3. roku. Rzadko kiedy przechodzi w postać trwałą. Z danych WHO wynika, że w przypadku alergii na białko mleka krowiego aż 51% dzieci nabywa tolerancji na te białka do końca 2. roku życia, natomiast aż 87% do 3. roku życia. Z kolei 92% dzieci uzyskuje tolerancję do 5. roku życia. Można zatem co jakiś czas sprawdzać, czy po spożyciu produktu zawierającego białko mleka krowiego, u dziecka nadal występują objawy alergii, czy może BMK jest już tolerowane przez jego organizm. Lekarze zalecają dokonywać takiej próby co 6 miesięcy.

Większe szanse na uzyskanie tolerancji na BMK mają dzieci z alergią IgE-niezależną. Mniejsze szanse (ale nieznacznie) występują w przypadku alergii IgE-zależnej, a także występowania innych alergii pokarmowych, astmy czy alergicznego nieżytu nosa.

Ponadto większość dzieci z alergią IgE-zależną po pewnym czasie źle reaguje wyłącznie na produkty z pełnego mleka krowiego, natomiast toleruje np. intensywnie podgrzewane czy pieczone produkty mleczne (obróbka mleczna sprawia bowiem, że alergenność zawartych białek jest mniejsza). Wykazano, że ekspozycja na drugą grupę produktów może doprowadzić do szybszego uzyskania tolerancji na wszystkie formy mleka.

Co warto wiedzieć o skazie białkowej u dziecka?

• Podczas zauważenia objawów skazu białkowej, udaj się do lekarza pediatry. Jeśli lekarz nie będzie pewny diagnozy, zapewne odeśle Was do dermatologa lub alergologa w celu oceny zmian skórnych.

• Gdy występują zmiany skórne, koniecznie smaruj dziecko 2 razy dziennie (a nawet 3) odpowiednimi dermokosmetykami dedykowanymi do skóry atopowej. Stosuj do kąpieli emolient, a po kąpaniu koniecznie zaaplikuj balsam chroniący profil lipidowy skóry (najlepiej emolient plus). W przypadku dziecka podatnego na alergie, warto już na stałe wprowadzić pielęgnację dedykowaną dla atopowego zapalenia skóry. Unikniemy tym sposobem wielu nieprzyjemnych, trudnych do wyleczenia zmian oraz nadkażeń (wiem to z autopsji – nie warto zwlekać i traktować potem skórę sterydami).

• Jeśli karmisz piersią i masz podejrzenia, że dziecko ma alergię na białko mleka krowiego, wyeliminuj wszystkie produkty zawierające BMK na 2-3 tygodnie. Jeśli doszło w tym czasie do poprawy, a po wprowadzeniu ponownie do diety produktów z mlekiem objawy wróciły, Maluszek niestety ma skazę białkową i musisz przejść na taką dietę do czasu zakończenia karmienia piersią.

• Skaza białkowa NIE JEST wskazaniem do zakończenia karmienia piersią, jeśli wprowadzisz dietę eliminacyjną! Dopiero w sytuacji, gdy dziecko nadal ma poważne objawy, mimo wprowadzenia diety, lekarz może zalecić przejście na specjalistyczną mieszankę. To jednak bardzo rzadkie sytuacje.

• Jeśli karmisz dziecko mlekiem modyfikowanym, przetestuj przez 2-3 tygodnie mieszankę z wysokim stopniem hydrolizy białek (Bebilon Pepti lub Nutramigen). Warto przeprowadzić taki test po konsultacji z pediatrą. Dlaczego? Jeśli okaże się, że wprowadzenie takiego preparatu dało korzystne efekty i objawy alergii ustąpiły, lekarz może wypisać receptę na mleko specjalistyczne i wówczas za puszkę 400 g płacisz zaledwie 30% wartości (dane na 2022 rok). Jeśli natomiast zrobisz taki test bez wiedzy lekarza i bez jego kontroli, aby wypisać taką receptę, będziesz musiała prawdopodobnie dostarczyć mu zaświadczenie od alergologa, ponieważ lekarz musi posiadać „ślad” potwierdzający alergię w dokumentacji medycznej.

• W momencie rozszerzania diety dziecka, nowe produkty wprowadzaj ostrożnie, co kilka dni.

• Zastosuj hipoalergiczny proszek i dodatkowe płukanie. Ubranka wybieraj z przewiewnych, ekologicznych materiałów (najlepiej biobawełna 100%, niebielona).

Bibliografia

• Krauze A.; Alergia na białko mleka krowiego – postacie kliniczne; Alergia Astma Immunologia 2015, 20 (1): 12-16.

• Małaczyńska T.; Leczenie dietetyczne dzieci z alergią na białka mleka krowiego; Alergia Astma Immunologia 2015, 20 (1): 24-34.

• H. Szajewska, A. Horvath (red.), Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Kraków 2017, s.156-164.

• A. Rybak, Wytyczne postępowania w alergii na białko mleka krowiego wg WHO, „Standardy Medyczne Pediatria” , t.7 , s. 739-747, 2010.

• P. Góra, A. Skop-Lewandowska, Jaki termin jest prawidłowy „skaza białkowa” czy „alergia na pokarmy” – oraz co to oznacza?, Problemy Higieny i Epidemiologii, 2011, t. 92(4), 701-704.

• A. Rosińska-Więckowicz, M. Czarnecka-Operacz, Skórne testy z natywnymi alergenami pokarmowymi w diagnostyce alergii pokarmowej, Postępy Dermatologii i Alergologii, 2009, t. 26, nr 5, 270-279.

• M. Millan, J. Mijas, Atopowe zapalenie skóry – patomechanizm, diagnostyka, postępowanie lecznicze, profilaktyka, Nowa Pediatria, 2017, t. 21(4), 114-122.

• Adamska I.: Alergia pokarmowa u dzieci - trudności diagnostyczne. Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żyw. Dziecka, 2011; 13 (4): 240-245

• M. Wąsik, K. Nazimek, K. Bryniarski, Reakcje alergiczne na mleko krowie: patomechanizm, strategie diagnostyczne i terapeutyczne, możliwości indukcji tolerancji pokarmowej, „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej” 2018, nr 72, s. 339–348.

• Caubet J.C.; Eigenmann P.A.: Czynniki alergiczne w atopowym zapaleniu skóry. W: Dermatologia po Dyplomie, 2011, [Nr] 2 (1), s. 21 − 37.

• Pituch A.; Matczuk P.; Neścioruk M.: Żywienie dzieci w zdrowiu i chorobie. W: Gastroenterologia dziecięca – poradnik lekarza praktyka, 2014.

• Hill D.J., Hosking C.S.: Food allergy and atopic dermatitis in infancy: an epidemiologic study. Pediatr. Allergy Immunol., 2004; 15: 421–427

• Cudowska B., Kaczmarski M.: Atopy patch test in the diagnosis of food allergy in children with gastrointestinal symptoms. Adv. Med. Sci., 2010; 55: 153–160.