Atopowe zapalenie skóry u dziecka – objawy, przyczyny, leczenie AZS

Atopowe zapalenie skóry daje nieoczywiste objawy

Tematem atopowego zapalenia skóry zainteresowałam się w momencie, gdy okazało się, że moje dziecko ma AZS, co ujawniło się najpierw przy rozpoznaniu alergii na białko mleka krowiego, a później przy rozszerzaniu diety. Atopowe zapalenie skóry jest chorobą podstępną. Czasami objawy są nagłe, a czasem stopniowo się rozwijają. Niekiedy objawy są nieoczywiste, np. kolka, problemy z wypróżnieniem, szorstka skóra na rączkach czy tułowiu – trzeba więc dociekać, czy to AZS czy może coś innego. Z drugiej strony może zdarzyć się też nagły, ewidentny „wyrzut” łuszczących się i zaognionych plam, które mocno swędzą – wówczas wiadomo, że mamy do czynienia z AZS, ale i tak warto zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku udać się do dermatologa, aby obejrzał i zdiagnozował dziecko. Chciałabym przy tym zaznaczyć, że pójście z takim problemem do pediatry nie zawsze będzie oznaczać trafną diagnozę, gdyż lekarz pediatra nie jest specjalistą od zmian skórnych – może podpowiedzieć coś, zasugerować, ale i tak zapewne odeśle Was do alergologa i dermatologa. Warto więc przy takich zmianach od razu zapisać się nie tylko do lekarza pediatry, ale i do dermatologa (najlepiej, aby był też alergologiem). W naszym przypadku to właśnie wizyta dermatologa-alergologa (po wizytach u dwóch różnych pediatrów) sprawiła, że problemy skórne, z którymi walczyliśmy długo, zniknęły niemal w mgnieniu oka i dostaliśmy szereg wytycznych, jak unikać kolejnych wyrzutów choroby i zidentyfikować alergen.

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry to choroba przewlekła, która ma okresy zaostrzeń i remisji. Jej cechą charakterystyczną jest uporczywy świąd skóry, zaczerwienienie oraz występowanie różnych zmian skórnych. Za rozwój AZS odpowiedzialnych jest wiele czynników. To m.in. mechanizmy genetyczne, zaburzenia w sferze immunologicznej, uszkodzenia bariery naskórka, zachwianie naturalnej równowagi mikrobiologicznej skóry, a także multum czynników środowiskowych.

AZS występuje średnio u 10-15% dzieci, a ponad połowę rozpoznań określa się przed ukończeniem 1. roku życia (a 90% przed 5. rokiem życia). Ponadto u 5-20% osób atopowe zapalenie skóry nie znika i jest aktywne nadal w wieku dorosłym. Występowanie AZS jest częstsze w krajach lepiej rozwiniętych i uprzemysłowionych, a także aż 3-krotnie wyższe w miastach. Ponadto w ciągu ostatniego 50-lecia zachorowalność znacznie wzrosła.

Co ważne, AZS może współistnieć z innymi chorobami, np. alergią pokarmową, astmą czy alergicznym nieżytem nosa.

Jak wygląda atopowe zapalenie skóry? Zdjęcia

Poniżej przedstawiam zdjęcie AZS w aktywnej fazie u mojej córki, a także kilka zdjęć znalezionych na różnych forach, prezentujących skórę dotkniętą atopowym zapaleniem.

Przyczyny atopowego zapalenia skóry u dziecka

Jak już wspomniałam, przyczyn atopowego zapalenia skóry jest naprawdę dużo – jest to choroba wieloczynnikowa. Czasami przyczyn może być kilka u jednego dziecka – więc wyeliminowanie jednej wcale nie gwarantuje, że nie dojdzie do remisji choroby. W naszym przypadku do tej pory zdiagnozowaliśmy zarówno czynnik genetyczny, jak i środowiskowy. Oto możliwe czynniki powodujące rozwój atopowego zapalenia skóry u dziecka.

1. Genetyczne przyczyny AZS

Dzieci, których rodzice są obciążeni atopią (czyli rozpoznano u nich AZS, alergię pokarmową, astmę czy alergiczny nieżyt nosa), mają większe ryzyko rozwoju AZS. Są bowiem pewne grupy genów, których zaburzenia odpowiadają za wystąpienie atopowego zapalenia skóry (to geny kodujące białka, które budują naskórek oraz geny kodujące białka, które biorą udział w reakcjach immunologicznych, zapalnych i odpornościowych). Wykazano ponadto wysoki związek między mutacją w genie kodującym filagrynę (to jedno z białek koperty rogowej naskórka – powstaje z niej m.in. czynnik nawilżający skórę, a brak filagryny podnosi dodatkowo pH skóry, co jest niekorzystne dla syntezy lipidów w skórze), a predyspozycją do atopowego zapalenia skóry.

2. Immunologiczne przyczyny AZS

Atopowe zapalenie skóry jest związane z nieprawidłowym działaniem niektórych składowych układu immunologicznego – m.in. limfocytów, mastocytów oraz komórek Langerhansa. I tak np. limfocyty Th2 wytwarzają za dużo białek odpowiedzialnych za tworzenie się reakcji zapalnej czy powstawanie świądu. Wraz z nimi za dużą aktywność mogą mieć też inne limfocyty – np. Th17. Th22 czy Th1 – te produkują cytokiny, które odpowiadają za powstawanie i utrzymywanie się stanu zapalnego w skórze. Stan zapalny może być także wzmacniany przez cytokiny pochodzące bezpośrednio z uszkodzonego naskórka. Ponadto AZS charakteryzuje się podwyższonym poziomem immunoglobuliny E w surowicy krwi – ale warto przy tym nadmienić, że poziom ten może być też wyższy w innych chorobach, więc niekoniecznie jego wynik świadczy wyłącznie o AZS.

3. Defekt bariery naskórkowej

Powodem AZS może być defekt w barierze naskórkowej dziecka – oznacza to zaburzenie funkcji obrony mechanicznej, immunologicznej i mikrobiologicznej skóry. Defekt może rozpoczynać się w warstwie rogowej skóry, poprzez zaburzenie składu białek koperty rogowej, a także niedoborem lipidów, których zadaniem jest uszczelnienie przestrzeni występujących między komórkami w warstwie rogowej. Może sięgać do zaburzeń w obszarze tzw. ścisłych połączeń w skórze. Obejmuje ponadto upośledzenie wrodzonych funkcji obronnych przed mikroorganizmami. Dodatkowo niedobór peptydów antybakteryjnych w skórze znacznie ułatwia zasiedlanie jej różnymi mikroorganizmami. Skóra w atopowym zapaleniu skóry jest zatem nieszczelna i podatna na różne nadkażenia i charakteryzuje ją nadmierna utrata wody.

4. Mikrobiota skóry w atopowym zapaleniu

W atopowym zapaleniu skóry u dziecka występuje zaburzenie równowagi w składzie mikrobiologicznym skóry. Gdy choroba ma okres zaostrzenia, może dominować gronkowiec złocisty i poprzez liczne mechanizmy prowadzi do nasilenia się stanu zapalnego i świądu skóry, a także do jeszcze większego uszkadzania bariery naskórka.

5. Czynniki środowiskowe

W ¼ przypadków rozwój, a także zaostrzanie się objawów atopowego zapalenia skóry, ma przyczynę w czynnikach środowiskowych, takich jak:

• zanieczyszczenie powietrza,
• dieta (alergeny pokarmowe),
• alergeny wziewne (np. pyłki roślin, kurz),
• temperatura powietrza,
• wilgotność powietrza,
• stres,
• przebywanie w pomieszczeniu, gdzie pali się papierosy,
• karmienie mlekiem modyfikowanym zamiast mlekiem naturalnym (karmienie piersią).

Jak objawia się atopowe zapalenie skóry u dzieci?

Atopowe zapalenie skóry może objawiać się bardzo różne, ponieważ lokalizacja zmian skórnych i ich wygląd, ma charakter heterogenny. Wygląd zmian może być zróżnicowany między pacjentami, w zależności np. od wieku, stopnia nasilenia czy też fazy choroby. Ponadto obok zmian skórnych, częstym objawem jest świąd skóry, który jest bardzo uporczywy – często to właśnie świąd skóry, a nie konkretne zmiany, jest czynnikiem niezbędnym dla dermatologa do postawienia diagnozy o AZS.

Wykwity skórne w ostrej fazie atopowego zapalenia skóry, to takie zmiany, jak grudki, nadżerki czy przeczosy na tle czerwonej skóry zapalnej. Może im towarzyszyć duży świąd, sączenie się czy wtórne nadkażenia bakteryjne bądź grzybicze (czasami zliszajcowacenie). W fazie przewlekłej z kolei, skóra jest bardzo sucha, wykazuje cechy pogrubienia i może wyglądać, jakbyśmy oglądali ją przez szkło powiększające (wzmożone polektowanie).

We wczesnym dzieciństwie, czyli do 2. roku życia, zmiany skórne lokalizują się głównie na twarzy, szyi i dekolcie oraz na wyprostnych powierzchniach kończyn (boczna powierzchnia ramion, grzbiety rąk, grzbiety stóp, przednia powierzchnia ud), w zgięcia łokci i kolan. Mają one zwykle postać ognisk rumieniowo-wysiękowych, czasami są też wypryskiem pieniążkowatym (są to okrągłe ogniska wyraźnie odgraniczone od reszty skóry).

U dzieci od 2. do 12. roku życia zmiany występują głównie w zgięciach kolan i łokci oraz na szyi i karku. Są one raczej nieostro odgraniczone od skóry zdrowej. Dominują grudki, nadżerki, strupki, przeczosy i wzmożone poletkowanie (tzw. lichenifikacja).

U nastolatków natomiast zmiany lokalizują się podobnie, jak u młodszych dzieci, ale dodatkowo obejmują grzbiety rąk, przedramiona, twarz (czoło, okolicę ust, okolice oczodołów). Dominuje przy tym szorstkość skóry, pogrubienie, grudki, przeczosy i nadżerki.

Jak rozpoznać AZS? Od jakich chorób trzeba je odróżnić?

Niestety lekarz podczas diagnostyki ma do wykluczenia kilka innych chorób, zanim rozpozna AZS. Atopowe zapalenie skóry można bowiem pomylić m.in. z:

• łojotokowym zapaleniem skóry,
• trądzikiem niemowlęcym,
• rybią łuską,
• rogowaceniem mieszkowym,
• potówkami,
• prosakami,
• łuszczycą,
• zaburzeniami naczyniowymi,
• teleangiektazjami,
• łupieżem różowym Gilberta,
• grzybicą skóry,
• kontaktowym zapaleniem skóry z podrażnienia,
• wypryskiem pieniążkowatym,
• liszajem płaskim
• chorobą Dhringa,
• infekcjami bakteryjnymi, wirusowymi, grzybiczymi.

Rozpoznanie AZS zwykle przebiega na podstawie wywiadu lekarskiego oraz oceny charakteru wykwitów skórnych. Do rozpoznania AZS stosuje się ponadto poniższe kryteria diagnostyczne (według Hanifina i Rajki):

• świąd skóry,
• choroba ma przebieg nawrotowy i przewlekły,
• występuje typowe dla AZS umiejscowienie zmian skórnych,
• w wywiadzie rodzinnym występuje atopia,
• suchość skóry,
• wczesny wiek wystąpienia zmian,
• nawracające zakażenia skóry,
• dodatnie wyniki punktowych testów skórnych (ale te można wykonywać dopiero po 4. roku życia),
• zacienienie wokół oczu,
• biały dermografizm,
• rumień twarzy,
• łupież biały,
• zaostrzenie po stresie,
• nietolerancja wełny,
• nietolerancje pokarmowe,
• świąd skóry po spoceniu.

Co może nasilać atopowe zapalenie skóry u dziecka?

Jako rodzic małego atopika powinieneś/powinnaś unikać sytuacji, które nasilają chorobę. Najczęstszymi czynnikami, które nasilają AZS, są następujące sytuacje (nie wszystkie muszą nasilać AZS u Twojego dziecka, dlatego musisz obserwować jego reakcje):

• kontakt z drażniącą substancją, np. mydłem, detergentem, substancjami zapachowymi, niektórymi tkaninami,
• alergeny z powietrza (np. pyłki roślin, roztocza kurzu w domu, sierść zwierząt),
• czynniki klimatyczne, takie jak temperatura czy wilgotność powietrza,
• alergeny pokarmowe (szczególnie uczulać może mleko krowie, jaja, soja, orzechy, ryby, pszenica, owoce morza),
• narażenie na stres,
• zmiany hormonalne,
• przebywanie wśród osób palących papierosy.

Warto przy tym zaznaczyć, że średnio u 30% niemowląt i małych dzieci, które mają AZS, cierpią także na współistniejącą alergię pokarmową – i to ona w wielu przypadkach może być przyczyną wyprysku atopowego.

Atopowe zapalenie skóry u dziecka – jak je skutecznie leczyć?

Leczenie atopowego zapalenia skóry nie jest łatwe i wymaga cierpliwości rodzica oraz szczególnej obserwacji dziecka. Najlepiej jest zacząć od prowadzenia dzienniczka, w którym będziemy zapisywać, co dziecko zjadło czy z jakim alergenem wziewnym miało kontakt (np. z kotem sąsiada) i obserwować, czy w danym czasie wystąpiło nasilenie objawów. Dzięki temu zweryfikujemy, co powoduje u Malucha objawy AZS – i przez to będziemy w stanie skuteczniej unikać danego czynnika. I właśnie unikanie czynnika powodującego nasilenie objawów atopowego zapalenia skóry jest najlepszą drogą leczenia tej choroby u dziecka. Ponadto stosuje się leczenie miejscowe oraz ogólne. Na czym polega? Wyjaśniam poniżej.

1. Leczenie miejscowe atopowego zapalenia skóry

Celem terapii AZS jest przede wszystkim prawidłowa pielęgnacja skóry, aby odbudować barierę naskórka i leczyć pojawiające się stany zapalne. U dzieci z AZS skóra ma zmniejszone ilości lipidów, przez co jest ona mniej szczelna. Powoduje to nadmierną utratę wody, narażenie na nadkażenia. Skóra staje się swędząca, pojawia się uczucie pieczenia, jest mało elastyczna. Dochodzi do większego wnikania przez nią patogenów i alergenów, co zaostrza stan zapalny. Z tych powodów konieczne jest zastosowanie leczenia miejscowego.

• Emolienty. Na co dzień rodzice atopika powinni aplikować na jego skórze emolienty – powodują one stopniową odbudowę bariery naskórka, redukują objawy kliniczne AZS, odbudowują płaszcz hydrolipidowy, zapobiegają nawrotom choroby, zmniejszają suchość skóry i świąd oraz łagodzą stan zapalny. Ważne jest, aby emolienty nie zawierały substancji zapachowych, barwników czy konserwantów. Wskazane jest natomiast, aby zawierały humekant (wiąże on i zatrzymuje wodę w skórze) oraz substancje okluzyjne (te pozwalają stworzyć na skórze warstwę ochronną zapobiegającą utracie wody). Emolienty należy stosować 2-3 razy dziennie na całe ciało. Nie powinno się zaprzestać aplikowania emolientów nawet wtedy, gdy objawy choroby znikną. Terapia emolientowa, która staje się standardem każdego dnia sprawia, że zmniejszamy ryzyko sięgnięcia po preparaty o silniejszym działaniu, ale powodujących możliwe działania niepożądane – o nich piszę poniżej. Emolienty mogą zmniejszyć objawy AZS, a nawet zapobiec w pewnym stopniu (o ile nie ma innych czynników powodujących nasilenie choroby – jak np. nierozpoznana alergia pokarmowa) powstawaniu nowych, ostrych stanów zapalnych skóry. Muszą być aplikowane sumiennie!
• Glikokortkosteroidy. Jeśli występuje zaostrzenie choroby i jest aktywny stan zapalny, można zastosować leczenie miejscowe przeciwzapalne z pomocą glikokortykosteroidów. To grupa leków nazywana potocznie sterydami. Należy jednak uważać i obserwować dziecko po zastosowaniu takiego preparatu, gdyż może on powodować wiele skutków ubocznych ogólnoustrojowych. Glikokortykosteroidy działają przeciwzapalnie i przeciwświądowo, gdyż hamują uwalnianie mediatorów reakcji zapalnej. Co ważne, nie każdy preparat może być stosowany u najmłodszych, dlatego zawsze powinniśmy skonsultować się z lekarzem. Co istotne, wiele osób boi się stosować miejscowo sterydy u dzieci ze względu na działania pożądane, jednak warto wiedzieć, że miejscowe preparaty tego typu przynoszą ogromną ulgę w dolegliwościach przy AZS i wiele korzyści.
• Inhibitory kalcyneuryny. Kolejna grupa preparatów miejscowych przeciwzapalnych to inhibitory kalcyneuryny – jednak te mogą być stosowane najwcześniej po ukończeniu 2. roku życia. Ich działanie wpływa pozytywnie na regenerację bariery naskórkowej.

2. Leczenie przeciwbakteryjne i przecwiwwirusowe

Poza leczeniem miejscowym, jeśli skóra pacjenta jest nadkażona gronkowcem złocistym (o co nie trudno przy AZS), co objawia się m.in. miodowo-żółtymi strupami, lekarz może włączyć do terapii miejscowe antybiotyki lub zaproponować leczenie antybiotykami doustnymi. Jeśli dojdzie natomiast do nadkażenia wirusem opryszczki, wymaga to niezwłocznej konsultacji i leczenia ogólnego przeciwwirusowego.

3. Fototerapia w AZS

Fototerapię można stosować jako formę leczenia atopowego zapalenia skóry zarówno u dorosłych, jak i dzieci – ale w wieku szkolnym. Stosuje się ją także w celu zmniejszenia uporczywego świądu. Polega na naświetlaniu skóry przez lampy emitujące światło, które naśladuje spektrum promieniowania emitowanego naturalnie przez słońce, ale z określonym i wybiórczym zakresem fal (stosuje się zwykle UVB 311 nm lub UVA1).

4. Dieta eliminacyjna w atopowym zapaleniu skóry

Alergia pokarmowa, jak już wspomniałam, może towarzyszyć atopowemu zapaleniu skóry – zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci (ok. 30%). Najczęściej uczulają takie produkty, jak mleko krowie, jaja, orzechy, kakao, ryby, owoce morza, pszenica, soja. Należy przy tym zaznaczyć, że AZS jest chorobą wieloczynnikową i zaostrzającą się w rezultacie oddziaływania czynników genetycznych, immunologicznych, środowiskowych czy mikrobiologicznych. Alergia pokarmowa – jeśli występuje przy AZS – nie jest jedyną przyczyną zaostrzenia się choroby. Wyeliminowanie jednak produktu, który uczula, może spowodować, że choroba będzie wyciszona lub jej objawy będą mniejsze.

Rekomenduje się zatem, aby obserwować dziecko i dla zdiagnozowania potencjalnego alergenu, nie wprowadzać zbyt wielu produktów jednocześnie. Jeśli stwierdzono u niemowlaka AZS (np. wcześniej zauważono nasilenie choroby, jeśli dziecko spożywało mleko matki zawierające białko mleka krowiego lub mleko modyfikowane – nie z hydrolizatem białka mleka krowiego), rozszerzanie jego diety powinno być bardzo rozsądne i niechaotyczne. Rodzic powinien zapisywać, co dziecko zjadło i wprowadzać dany pokarm przez kilka dni, przy jednoczesnej uważnej obserwacji, czy występują lub nasilają się objawy AZS. Należy ponadto wprowadzać stopniowo poszczególne produkty – np. jeden produkt przez 4-7 dni i dopiero potem kolejny. Jeśli z kolei dziecko już jakiś czas spożywa pokarmy stałe i pojawiły się nasilone objawy AZS, należałoby zastosować dietę eliminacyjną w porozumieniu z lekarzem. Dieta eliminacyjna jest szczególnie wskazana u dzieci, u których AZS ma ciężki przebieg i leczenie miejscowe nie daje zadowalających efektów.

Pocieszający jest fakt, że w miarę dojrzewania układu pokarmowego dziecka oraz układu immunologicznego, obserwuje się nabywanie tolerancji na produkty pokarmowe, które wcześniej je uczulały.

W kolejnych artykułach przedstawię Wam praktyczne wskazówki, jak skutecznie łagodzić świąd u niemowlaka z atopowym zapaleniem skóry, jak pielęgnować taką skórę, w jakiej wodzie kąpać czy jakich konkretnie kosmetyków używać.

Bibliografia

• Trzeciak M., Atopowe zapalenie skóry. Poradnik dla pacjentów i opiekunów, Warszawa 2021.
• Trzeciak M, Nowicki R. Terapia podstawowa atopowego zapalenia skóry. Terapia 2013;21:49–52.
• „Atopowe zapalenie skóry. Poradnik dla rodziców” praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda Kurzawy.
• Atopowe zapalenie skóry u dzieci. Praktyczny poradnik (2012) Warszawa: Fundacja Alabaster, s. 40.
• Nowicki R, Trzeciak M, Wilkowska A, Sokołowska-Wojdyło M, Ługowska-Umer H i wsp. Atopowe zapalenie skóry – aktualne wytyczne terapeutyczne. Stanowisko ekspertów Sekcji Dermatologicznej Polskiego Towarzystwa Alergologicznego i Sekcji Alergologicznej Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego. Postępy Dermatologii i Alergologii 2015;32(4):239–249 [doi: 10.5114/pdia.2015.53319].
• Ruszkowska L. Atopowe zapalenie skóry u niemowląt. Postępy Neonatologii 2018;24(1):65–68. doi: 10.31350/postepyneonatologii/2018/1/PN2018004.
• Szajewska H., Gieruszczak-Białek D.: Żywienie we wczesnym okresie życia a profilaktyka alergii – aktualne poglądy. Lekarz 2011; 5: 16–20.