Jak możemy chronić dziecko przed chorobami?
Dopóki nie stosowano szczepień ochronnych, matki nie zawsze mogły skutecznie chronić swoje dzieci przed różnymi chorobami, w tym bardzo groźnymi, nierzadko kończącymi się zgonem. Początkowo dziecko posiada przeciwciała, które uzyskuje w łonie matki podczas ciąży, a później – jeśli matka karmi piersią – przekazywanie przeciwciał jest kontynuowane do zakończenia karmienia metodą naturalną. Jednak mimo że przeciwciała naturalnie mogą być przekazane od matki, co już stanowi dla dziecka pewną ochronę, nadal jego układ immunologiczny jest zbyt słaby, aby poradzić sobie z niektórymi chorobami. Odporność charakterystyczną dla osoby dorosłej, dziecko uzyskuje dopiero po 13. roku życia, czyli bardzo późno. Do tego czasu układ odpornościowy bardzo powoli kształtuje się i uczy się walczyć z bakteriami oraz wirusami. Z powodu tej nierozwiniętej jeszcze odporności, lekarze zalecają szczepić dzieci przed najniebezpieczniejszymi drobnoustrojami.
Co prawda układ odpornościowy przechodząc kolejne choroby dojrzewa i ulega wzmocnieniu, jednak istnieją choroby, które lepiej, żeby dziecko nie przechodziło, gdyż mogą się wiązać z bardzo poważnymi powikłaniami. Nie bez powodu jeszcze kilkadziesiąt lat temu nikogo nie zaskakiwała nagła śmierć dziecka w wyniku choroby. Obecnie dostępne antybiotyki, a także szczepionki, uważane są zatem na jedno z największych osiągnięć ludzkości w zakresie walki z chorobami. Warto przy tym zaznaczyć, że antybiotyki są coraz mniej skuteczne – populacja zyskuje na nie coraz większą odporność – zatem szczepienia ochronne stają się coraz większą nadzieją na skuteczną walkę z groźnymi bakteriami i wirusami. Tym bardziej, że szczepionki są coraz bardziej udoskonalane i np. nie trzeba już wykonywać 3-4 wkłuć, ale np. jedną skojarzoną przeciwko kilku wirusom.
Czym są szczepionki?
Szczepionka jest preparatem składającym się z osłabionych lub martwych drobnoustrojów powodujących wybrane choroby. Po podaniu szczepionki antygen powoduje, że dochodzi do reakcji organizmu: aktywuje się układ immunologiczny, który zaczyna produkować przeciwciała przeciwko drobnoustrojowi oraz dodatkowo zyskuje pamięć immunologiczną. Nie wywołuje przy tym choroby, o czym często błędnie są przekonane osoby przeciwne szczepieniom.
Kiedy organizm będzie miał – już po zaszczepieniu – kontakt z żywym, nieosłabionym drobnoustrojem, automatycznie zacznie korzystać z zapamiętanych wcześniej przeciwciał. Aby taki mechanizm zadziałał, niekiedy wystarczy tylko jedna dawka preparatu, ale są sytuacje, gdy jest konieczność powtarzania szczepień i wówczas przyjmuje się tzw. dawki przypominające.
Szczepienia dzieci – program w Polsce
W Polsce obowiązuje program szczepień ochronnych, który rokrocznie jest modyfikowany przez Główny Inspektorat Sanitarny.
Szczepienia w programie szczepień dla dzieci są podzielone na obowiązkowe oraz zalecane. Obowiązkowe szczepienia, jak sama nazwa wskazuje, muszą być wykonane i są bezpłatne. Z kolei szczepienia zalecane są dobrowolne i z tego tytułu nie są refundowane – musimy za nie zapłacić.
Wśród obowiązkowych szczepień jest konieczność zaszczepienia dziecka na takie choroby, jak gruźlica, krztusiec, polio, błonica, tężec, HiB, odra, wirusowe zapalenie wątroby typu B, pneumokoki, świnka. Od 2021 roku dodatkowo refundacji i obowiązkowi wykonania podlega także szczepienie przeciwko rotawirusom. Jeśli chodzi natomiast o szczepienia dodatkowe – nieobowiązkowe i nierefundowane przez państwo – zaleca się szczepić dzieci przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A, grypie, meningokokom typu C, kleszczowemu zapaleniu mózgu, a także przeciwko ospie wietrznej i HPV (ludzkiemu wirusowi brodawczaka).
Szczepionki na NFZ czy nierefundowane (skojarzone)?
W ramach szczepień obowiązkowych możemy wybrać dla dziecka szczepionkę refundowaną przez NFZ lub zakupić na własną rękę szczepionkę wieloskładnikową. Szczepionki wieloskładnikowe powstały po to, by zmniejszyć liczbę wkłuć. Dostępne są np. preparaty 5w1 i 6w1 (to szczepienia skojarzone przeciwko: błonicy, tężcowi, krztuściowi, piolio, Hib). Szczepionki te zawierają acelularne, wyizolowane białka krztuśca, a nie jego całe komórki – w przypadku szczepień refundowanych na NFZ jest inaczej. A mniejsza ilość antygenu jest o wiele lepiej tolerowana przez organizm dziecka, a wśród najczęstszych odczynów poszczepiennych notuje się wówczas tylko zaczerwienienie w miejscu wkłucia i obrzęk.
Ogromnym plusem szczepionek skojarzonych, jest mniejsza liczba substancji pomocniczych, przy czym szczepionki te wcale nie różnią się ilościowo od szczepień pojedynczych pod względem liczebności antygenów drobnoustrojowych.
Minusem jest kwestia finansowa, gdyż za szczepienia skojarzone niestety rodzice muszą płacić z własnej kieszeni – zarówno jeśli chodzi o szczepionkę 5w1, jak i 6w1. Jeśli dodatkowo decydujemy się na szczepienia nieobowiązkowe, ale zalecane, wydatki robią się wysokie.
Oczywiście można zdecydować się na obowiązkowe szczepienia pojedyncze, a nie wieloskładnikowe – wówczas są one darmowe. Zaoszczędzone pieniądze można wówczas wydać na szczepienia dodatkowe, np. ochronę przed pneumokokami czy meningokokami. Zaletą szczepień pojedynczych jest fakt, że gdy preparat jest podawany oddzielnie, łatwiejsze jest ustalenie, po którym z nich wystąpił ewentualny niepożądany odczyn poszczepienny. Jak podaje AAP (Amerykańska Akademia Pediatrii), większa liczba wkłuć nie ma przełożenia na wzrost reakcji niepożądanych, a podczas jednej wizyty zwykle wykonuje się 3 wkłucia w różne kończyny, bądź w jedną, ale wtedy konieczne jest zachowanie odstępu między wkłuciami ok. 3-5 cm.
Odpowiadając na pytanie, co wybrać: szczepionkę skojarzoną czy na NFZ, to zależy od tego, jakie są Wasze możliwości finansowe i oczekiwania. Jeśli bardzo zależy Wam na tym, by oszczędzić dziecku bólu i macie środki na to, by kupić szczepionkę skojarzoną na własną rękę, warto to zrobić. Nic jednak się nie stanie, jeśli wybierzecie szczepionki refundowane, pojedyncze, które wymagają wykonania większej liczby wkłuć. Skuteczność ochronna zarówno jednych, jak i drugich szczepień, jest taka sama.
Jak i kiedy szczepić dzieci?
W kwestii szczepień obowiązuje kilka ważnych zasad, m.in. co do momentu, w którym podamy dziecku dany antygen. Przed szczepieniem dziecko musi być zbadane przez lekarza, zanim zostanie mu podana szczepionka, gdyż lekarz musi ocenić, czy dziecko kwalifikuje się do szczepienia – np. czy nie występuje u niego infekcja. Istotne są też przerwy między podaniem kolejnych szczepionek. Dla przykładu, jeśli szczepionka zawiera żywe drobnoustroje, należy zachować przynajmniej 4 tygodnie odstępu między kolejnym szczepieniem. Jeżeli natomiast konieczne jest podanie dawki przypominającej, należy także zachować rekomendowany przez producenta okres drugiego szczepienia. Jeśli z kolei szczepionka jest inaktywowana, wymaga się zaledwie kilkudniowego odstępu przed podaniem kolejnej szczepionki.
Łatwo się w tym pogubić, dlatego warto sięgnąć do kalendarza szczepień ochronnych, który jest opracowywany przez Główny Inspektorat Sanitarny każdego roku. W kalendarzu są wskazane okresy, kiedy zaleca się wykonać dane szczepienie u dziecka. Poniżej przedstawiamy kalendarz szczepień na 2021 rok, dostępny na stronie: https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2021/
W kalendarzu uwzględniono zarówno szczepienia obowiązkowe, jak i zalecane wraz z podaniem zalecanego okresu wykonania szczepienia. Kalendarz uwzględnia wiek dziecka od pierwszych godzin po porodzie, do ukończenia 19. roku życia.
Co może spowodować zaniechanie szczepień ochronnych?
Poniżej przyjrzymy się dokładniej konsekwencjom, jakie mogą pojawić się, jeśli zaniechamy szczepień ochronnych, uwzględnionych w kalendarzu szczepień dzieci.
1. Rotawirusy (RV)
Rotawirusy są najczęstszym powodem występowania ostrych, zakaźnych biegunek u dzieci przed ukończeniem 5. roku życia. Najmłodsze dzieci mogą niestety niezwykle szybko się odwodnić i rodzice niekiedy nie zdążą dotrzeć do szpitala. Z tego powodu rotawirusy zalicza się do jednej z przyczyn śmierci małych dzieci do 5. roku życia.
2. Wirusowe zapalenie wątroby typu B (HBV)
WZW typu B to jedna z najgroźniejszych chorób zakaźnych występujących u człowieka. Do objawów zakażenia należy brak apetytu, zaburzenia układu pokarmowego, ciemne zabarwienie moczu. Jeśli zakażenie utrzymuje się powyżej 6 miesięcy, po upływie kilku lat może spowodować marskość wątroby oraz raka wątrobowokomórkowego.
3. Gruźlica (BCG)
Gruźlica jest chorobą zakaźną rozprzestrzenianą droga oddechową. Proces chorobowy zajmuje płuca, a prątki gruźlicy mogą także docierać do innych narządów i tkanek. Podanie szczepionki BCG w pierwszych dobach życia dziecka, istotnie zmniejsza ryzyko zachorowania na gruźlicę o ciężkim przebiegu – np. gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
4. Błonica, tężec, krztusiec (DTP)
Błonica to choroba zakaźna, która prowadzi do ogólnego zatrucia organizmu, może powodować porażenie mięśni, a nawet śmierć dziecka. Tężec również jest chorobą zakaźną, która aż w 30% przypadków kończy się śmiercią. Krztusiec natomiast jest chorobą zakaźną układu oddechowego – dawniej nazywany był kokluszem. Również jest to choroba z wysokim wskaźnikiem śmiertelności.
5. Polio (IPV)
Polio to ostra choroba zakaźna wywoływana przez 3 typy poliowirusów. To tzw. „choroba brudnych rąk”, gdyż do zakażenia może dojść głównie przez kontakt z zakażonym człowiekiem lub z przedmiotami, których dotykał. Możliwe jest też zakażenie poprzez drogę kropelkową. Jeśli poliowirusy dotrą do naszego ośrodkowego układu nerwowego, powodują uszkodzenie nerwów, co przekłada się na niedowład i porażenie mięśniowe. Szczególnie narażone są dzieci do 5. roku życia. U 1 na 200 osób zakażonych występują nieodwracalne porażenia, natomiast u 10% osób spośród tych, które doznały porażenia, dochodzi do porażenia mięśni oddechowych i w konsekwencji zgonu.
6. Hib
Hib to bakteria odpowiadająca za ciężkie zachorowania u dzieci do 5. roku życia. Objawy zakażenia Hib to m.in.: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie płuc, stawów, nagłośni, zapalenie szpiku kostnego, ropowica tkanki podskórnej. Po powyższych objawach mogą występować poważne powikłania, takie jak padaczka, głuchota, a nawet upośledzenie umysłowe.
7. Pneumokoki (PCV)
Pneumokoki powodują m.in. choroby górnych dróg oddechowych, zapalenie gardła, zapalenie oskrzeli, zapalenie zatok, zapalenie ucha środkowego (u niektórych dzieci kończy się to głuchotą). Dodatkowo pneumokoki mogą dostać się do krwiobiegu i spowodować zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet sepsę. Może też dojść do zajęcia narządów wewnętrznych i ich uszkodzenia – szczególnie uszkodzenia mózgu. Wiele dzieci umiera, z powodu zakażenia pneumokokami lub ma trwałe uszkodzenia narządów.
8. Odra, świnka, różyczka (MMR)
Odra, świnka, różyczka – groźne, zakaźne choroby wirusowe, które dotyczą zwykle dzieci. Prowadzą do ciężkich, nawet śmiertelnych konsekwencji. Odra stanowi jedną z głównych przyczyn śmierci dzieci na świecie, natomiast różyczka może powodować uszkodzenia płodu.
9. Grypa
Grypa może powodować u dzieci objawy poważniejsze niż gorączka, suchy kaszel czy bóle mięśni i stawów. W niektórych przypadkach gorączka może być tak wysoka, że będzie wymagać to pobytu w szpitalu. Są także inne poważne powikłania, np. zapalenie płuc, oskrzeli lub ucha.
10. Meningokoki
Zakażenia meningokowe wywołują bakterie: dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Na świecie wyróżnia się niebezpieczne serogrupy meningokoków: A, B, C, W, Y. Zakazić się meningokokami możemy poprzez drogą kropelkową. Najczęściej chorują dzieci do 1. roku życia, ale wiele przypadków odnotowuje się także u dzieci do 5. roku życia i u nastolatków. Bkaterie są bardzo niebezpieczne, gdyż mogą powodować chorobę meningokową, która obejmuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub posocznicę (sepsę). Choroba rozwija się bardzo szybko i początkowo nie daje objawów. Jest obarczona wysoką śmiertelnością oraz trwałymi, ciężkimi powikłaniami.
11. Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)
Wirus brodawczaka ludzkiego HPV jest wirusem wysoko oknogennym (konkretnie typ 16 i 18), odpowiadającym m.in. za stany przedrakowe szyjki macicy oraz raka szyjki macicy, a także raka odbytu, pochwy, sromu, prącia lub przestrzeni ustno-gardłowej.
12. Ospa wietrzna (VZV)
Ospa wietrzna to groźna choroba zakaźna – jest wywoływana przez wirus ospy wietrznej i półpaśca. Do głównych objawów należy gorączka, wysypka na tułowiu, twarzy, kończynach i błonach śluzowych, bóle głowy, powiększenie węzłów chłonnych. W niektórych przypadkach może powodować groźne powikłania, np. zapalenie mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych, a także małopłytkowość.
13. Wirusowe zapalenie wątroby typu A (HAV)
Wirusowe zapalenie wątroby typu A to potocznie „żółtaczka pokarmowa”. Jest to choroba o ostrym przebiegu, chociaż u dzieci zwykle przebieg jest łagodny. Objawy są podobne do grypy. Pojawiają się też objawy ze strony układu pokarmowego oraz żółtaczka. Choroba ma zazwyczaj bardzo nagły i ciężki przebieg wymagający pobytu w szpitalu.
14. Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba, która często powoduje powikłania neurologiczne. W pierwszej fazie choroba nie daje objawów albo daje objawy podobne do grypy. Po ok. 7-14 dniach może dojść do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, zapalenia rdzenia kręgowego, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenia mózgu. Średnio u 35-58% chorych z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego dochodzi do trwałych, ciężkich powikłań neurologicznych, a u 1 na 100 osób zakażenie kończy się zgonem.
Czy szczepienia ochronne dzieci są bezpieczne?
Szczepionki są bezpieczne i większość reakcji poszczepiennych zwykle ma łagodny przebieg i nie trwa długo. Poważne skutki poszczepienne występują bardzo rzadko i często są związane z nietolerancją składnika szczepionki – dochodzi wówczas do reakcji anafilaktycznej organizmu.
Na temat szczepionek krąży w sieci obecnie wiele szkodliwych mitów. Np. to, że znajduje się w nich szkodliwa rtęć. Okazuje się, że tiomersal wykorzystywany w niektórych szczepionkach, zawiera rtęć, ale nietoksyczną – stanowi on substancję konserwującą.
Kolejny szkodliwy mit to twierdzenie, że szczepionki powodują autyzm, co wynika z podanego do obiegu publicznego badania z 1998 roku, którego wyniki pokazywały rzekomy związek podania szczepionki MMR (odra, świnka, różyczka) a wystąpieniem autyzmu. Okazało się po latach, że badanie było obarczone poważnymi wadami. Czasopismo, które opublikowało ich wyniki, wycofało publikację, a sam autor badania przyznał się przed sądem do fałszowania wyników. Niestety do dziś widoczne jest żniwo tej niefortunnej publikacji, gdyż wywołała ona panikę i znaczny spadek zaufania do szczepień. Do dziś nie ma żadnych dowodów na to, że jest jakikolwiek związek między podaniem szczepionki MMR a wystąpieniem autyzmu.
Bibliografia
- Panasiuk B, Prokopowicz D: Czy szczepienia są bezpieczne? Nowa Pediatria 2006; 4: 86-89.
- Bernatowska E. Szczepionki wysokoskojarzone – nowy plan strategiczny dla szczepień obowiązkowych w Programie Szczepień Ochronnych. Stand Med Pediatr 2011, 6(8): 895-908.
- Golos A., Lutynska A. 2015. Thiomersal-containing vaccines – a review of the current state of knowledge. Przegl Epidemiol 69, 59-64.
- Kochman D, Rudzińska T. Znaczenie edukacji rodziców w kontekście szczepień obowiązkowych i zalecanych u dzieci w wieku 0-2 lat. Probl Pielęg 2008, 16(1, 2): 163-172.
- Hryniewicz W. Szczepienia ochronne: co i dlaczego monitorować. Prz Epidemiol 2003, 57: 63-67.
- Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Dz.U. 2008 nr 234, art. 67 pkt 3, poz. 1570.
- Czajka H, Sawiec P. Od Programu Szczepień Ochronnych do indywidualnych rozwiązań. Med Prakt/Szczepienia (wyd spec), 2013, 3: 36-43.
- Magdzik W, Naruszewicz-Lesiuk D, Zielinski A: Wakcynologia. Wydawnictwo Medyczne ά-medica Press, Bielsko-Biała 2007: 111-118.
- Bernatowska E: Nieswoisty wpływ szczepień – czy szczepionki szkodzą dzieciom? Standardy Medyczne/Pediatria 2009; 6: 712-718.
- Hasło „Szczepionka” – Wikipedia (dostęp 03.02.2021): https://pl.wikipedia.org/wiki/Szczepionka
