Zapalenie opon mózgowych jako objaw inwazyjnej choroby meningokokowej
Inwazyjna choroba meningokokowa to najczęstsza forma przebiegu zakażeń spowodowanych przez meningokoki. Jest to ciężka choroba bakteryjna wywołana dwoinkami zapalenia opon do jałowych miejsc w organizmie, czyli krwi i OUN (ośrodkowego układu nerwowego). Z reguły inwazyjna choroba meningokokowa wywołuje ropne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsę (bądź obie jednostki chorobowe).
Bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych wymaga natychmiastowej wizyty na SOR. W ostrych przypadkach objawy nasilają się w ciągu kilku godzin, dlatego istotne jest natychmiastowe rozpoczęcie leczenia. W przypadku braku leczenia w odpowiednim czasie, bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwykle kończy się zgonem. Niestety często nawet w przypadku szybkiego podjęcia leczenia, na bakteryjne zapalenie opon mózgowych umiera od 15 do 25% noworodków. U pacjentów, którzy przeżyją, w 15-25% występują poważne powikłania neurologiczne (wodogłowie, utrata słuchu, utrata wzroku, padaczka, upośledzenie umysłowe). Ryzyko zachorowania jest najwyższe wśród noworodków, niemowląt i małych dzieci - szczególnie tych, które uczęszczają do żłobka czy przedszkola.
Bakterie, które są przyczyną zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, przenoszą się zwykle drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z wydzieliną chorego.
Czym jest zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych?
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych to stan zapalny opon otaczających mózg oraz rdzeń kręgowy. Zapalenie mózgu jest stanem zapalnym obejmującym tkanki mózgu. Zapalenie mózgu oraz opon obejmuje z kolei oba te ograny. Stan zapalny może być wywołany zakażeniem bakteryjnym, wirusowym, rzadziej pasożytniczym lub grzybiczym. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może być ostrze bądź przewlekłe, a nasilenie choroby jest mocno zróżnicowane: u jednych chorych przebiega dość łagodnie, a u innych powoduje zgon. Dodatkowo stan zapalny i obrzęk wzmaga ucisk na mózg oraz tkankę nerwową, co może spowodować upośledzenie wielu czynności, uszkodzenie nerwów oraz układów, które są kontrolowane przez nerwy. Ponadto zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może doprowadzić do uszkodzenia bariery krew-mózg - ta zapobiega przedostawaniu się m.in. toksyn czy krwinek do mózgu. Jeśli zostanie uszkodzona, do płynu mózgowo-rdzeniowego mogą dostać się substancje z układu odpornościowego, białe i czerwone krwinki, toksyny, białka, mikroorganizmy rozwijające stany zapalne. Ponadto przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego może zostać znacznie spowolniony w wyniku zapalenia opon mózgowych, co powoduje większe jego ciśnienie, większy ucisk na mózg, zmniejszenie dopływu krwi do mózgu.
Przyczyny meningokokowego zapalenia opon mózgowych
Przyczyną zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci jest najczęściej bakteria Neisseria meningitidis (u dorosłych z reguły występuje wirusowe zapalenie opon mózgowych). Bakterie meningokokowe mogą - poza zapalaniem mózgu - powodować zapalenie skóry, układu trawiennego, układu oddechowego. Zapalenie opon mózgowych rozwija się, gdy bakterie przez układ krwionośny dostaną się do układu nerwowego. Bakterie powodujące zakażenia meningokokowe mogą trafić bezpośrednio do układu nerwowego np. w wyniku infekcji, operacji czy urazu głowy. Na zarażenie najbardziej podatne są małe dzieci, które nie zostały zaszczepione przeciwko meningokokom.
Meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych - objawy
Objawy choroby meningokokowej u niemowląt i małych dzieci to m.in.:
- osłabienie,
- wysoka gorączka,
- sztywność karku,
- wymioty,
- nadwrażliwość na światło,
- nadmierna senność,
- apatia,
- dezorientacja,
- brak apetytu,
- biegunka,
- ogólne rozdrażnienie,
- długotrwały płacz,
- wysypka,
- blada lub lekko niebieskawa skóra,
- dreszcze,
- ból głowy,
- zimne stopy i ręce,
- brak zainteresowania otoczeniem,
- nerwowość,
- przyspieszony oddech,
- gwałtowne ruchy dziecka.
Wraz z rozwojem choroby może dość do pulsowania ciemiączka, czyli opistotonus - to charakterystyczny objaw meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Może dojść także do zaburzeń świadomości i drgawek. Ważnym objawem jest wysypka pojawiająca się w wyniku zakażenia meningokokami - jeśli nie zmienia koloru na biały po przyłożeniu szklanki, może być znakiem, że doszło do zakażenia krwi.
Diagnostyka meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
Jak rozpoznaje się meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dziecka? Przede wszystkim - poza oceną objawów - konieczne są badania laboratoryjne i kilka innych testów diagnostycznych.
Badania laboratoryjne
U dziecka, które choruje na meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, występują zaburzenia wyników spotykane w wielu innych, ciężkich zakażeniach bakteryjnych, m.in.:
- leukocytoza z odmłodzeniem obrazu krwinek białych,
- obecność w cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych ziarnistości toksycznych,
- wysokie wartości stanu zapalnego (PTC i CRP),
- obniżona liczba płytek krwi,
- zwiększony poziom D-dimerów,
- zwiększony poziom FDP,
- obniżenie czynników krzepnięcia.
Jeśli dodatkowo występuje ciężka posocznica i wstrząs septyczny u dziecka, obserwuje się także cechy uszkodzeń narządów. Może pojawić się hipokapnia, podwyższony poziom bilirubiny i/lub kreatyniny, hipoksemia, nadaktywność transaminaz, kwasica mleczanowa.
Meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych niekiedy badane jest także na podstawie płynu mózgowo-rdzenowego (PMR), w którym dominują granulocyty obojętnochłonne.
Można wykonać także inne badania, np.na podwyższony poziom białka oraz bardzo obniżony poziom glukozy, stężenie prokalcytoniny,
Badania mikrobiologiczne
Aby ustalić źródło objawów meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zwykle pobiera się materiał od pacjenta, aby wyhodować drobnoustrój. Materiał powinien być pobrany przed podaniem antybiotyku. Należy również wykonać posiewy krwi. Jeśli dodatkowo występują objawy wysypki krwotocznej, powinno się także pobrać wymazy ze zmienionych miejsc na skórze metodą biopsji. Niekiedy w ustaleniu etiologii zakażenia przydatne jest pobranie wymazu z jamy nosowo-gardłowej (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych poprzedza bowiem nosicelstwo meningokoków w nosogardzieli).
Badania pozalaboratoryjne
Niekiedy wskazane są także badania obrazowe - nie są one w stanie wykryć zapalenia mózgu w każdym przypadku, ale pozwalają wykryć ewentualne uszkodzenia mózgu, guzy, ropnie, krwawienia. Do badań obrazowych wykorzystywanych w tym celu zalicza się:
- tomografia komputerowa (CT),
- rezonans magnetyczny (MRI),
- ultrasonografia,
- elektroencefalografia (EEG).
Leczenie meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
Celem leczenia meningokokowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu jest zapobieganie uszkodzeniom tkanek i licznych powikłań. Dziecko powinno leżeć w cichym, zaciemnionym pokoju, przyjmować płyny, środki przeciwzapalne, a gdy zajdzie potrzeba, także przeciwbólowe czy przeciwwymiotne. Niekiedy konieczne są również leki zmniejszające obrzęk mózgu.
W leczeniu bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych wymagana jest ponadto natychmiastowa interwencja medyczna, bo choroba postępuje niezwykle szybko. Konieczne są antybiotyki o szerokim działaniu. Antybiotyki podaje się jeszcze przed postawieniem rozpoznania, w trakcie procesu diagnostycznego, ponieważ liczy się każda godzina. Po rozpoznaniu etiologii można korygować sposób leczenia (w zależności od wyników posiewów bakteriologicznych). Podawane antybiotyki muszą mieć zdolność przejścia przez barierę krew-mózg, aby osiągnąć lecznicze stężenie w płynie mózgowo-rdzeniowym oraz we krwi - podaje się je zatem dożylnie. W trakcie leczenia dziecko jest kontrolowane pod kątem czynności organów wewnętrznych czy toksyczności zastosowanego leku. W niektórych przypadkach konieczne jest drenowanie ropnia lub punkcja zatok nosowych.
Czy można zapobiec meningokokowemu zapaleniu opon mózgowych?
Ochrona przed meningokokowym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych (a więc i przed inwazyjną chorobą meningokokową) jest możliwa. Wystarczającą profilaktyką przeciwko tej chorobie zakaźnej jest szczepienie przeciwko meningokokom (grupy A, B, C, W, Y). W Polsce obowiązuje standard szczepienia niemowląt i małych dzieci przeciwko meningokokom typu B. Warto to zrobić już po ukończeniu 2. miesiąca życia przez dziecko. Później warto szczepienie ochronne przeciw meningokokom grupy A, C, W, Y. Niestety szczepionka przeciwko meningokokom nie jest refundowana i trzeba za nią zapłacić. W Polsce dostępne są szczepionki przeciwko meningokokom grupy C, grupy A, grupy W oraz grupy Y - Nimenrix oraz przeciwko meningokokom grupy B (Bexero). Szczepienia ochronne stanowią skuteczną profilaktykę przeciwko rozwinięciu się zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, co jest najczęstszą postacią inwazyjnej choroby meningokokowej. Czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi choroby jest wiele, a ryzyko powikłań wywołanych przez meningokoki jest również bardzo wysokie (ponieważ zapalenie, którego przyczyną są meningokoki, atakuje mózg i rdzeń kręgowy). Nie warto zatem ryzykować, tylko jak najszybciej zdecydować się na szczepienie.
