Meningokoki – objawy, leczenie, ryzyko zachorowania. Kto powinien się zaszczepić?

Co to są meningokoki?

Meningokok jest Gram-ujemną bakterią, której żywicielem jest człowiek. Bakterie te kolonizują nosogardło. Wykrywa się je średnio u 10% zdrowych ludzi. Ze względu na skład polisacharydowy otoczki, bakterie dzielą się aż na 13 grup serologicznych: A, B, C, D, X, Y, Z, E29, W135, H, I, K, L. Najważniejsze pod kątem chorobotwórczości są meningokoki z grupy A, B, C, Y oraz W135.

Meningokoki nie są bakteriami, które często atakują człowieka, jednakże w porównaniu do innych bakterii, są zaliczane do najszybszych zabójców – mogą doprowadzić bowiem do zgonu w ciągu zaledwie 24 godzin od pierwszych objawów choroby. Jeśli zaszczepimy się przeciwko meningokokom, nie musimy obawiać się rozwoju choroby.

Meningokoki powodują zakażenia meningokokowe

Meningokoki powodują choroby, które nazywa się zakażeniami meningokokowymi. Są to choroby wywołane przez dwoinki zapalenia opon. Przebieg kliniczny tego rodzaju zakażeń jest bardzo zróżnicowany. Może wystąpić np. zapalenie gardła, które jest niegroźne, ale z drugiej strony są przypadki ciężkiego wstrząsu, który prowadzi do zgonu (w wyniku sepsy piorunującej, zespołu Waterhouse’a i Friderichsena.

Zakażenia meningokokowe rozprzestrzeniają się drogą kropelkową. Większość zachorowań występuje u dzieci i młodzieży (60-90%). Zwykle dochodzi do zagrażającego życiu ropnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Rzadziej rozwija się sepsa. Najrzadziej zakażenia meninogokokowe mają łagodniejszy przebieg (w ramach łagodnego przebiegu dochodzi np. do zapalenia gardła lub płuc).

Okres wylęgania się zakażenia wynosi od 2 do 10 dni. Zarażanie innych następuje do 24 godzin od rozpoczęcia farmakoterapii.

Jakie jest ryzyko zakażenia meningokokami?

Według analiz ekspertów, ok. 20% osób jest nosicielami meningokoków. Ryzyko zakażenia jest zatem dość wysokie, szczególnie w dużych skupiskach ludzi, zwłaszcza z uwagi na fakt, że drobnoustroje rozprzestrzeniają się drogą kropelkową, przez kontakt pośredni i bezpośredni. Zarazić można się zarówno od osoby chorej, jak i nosiciela bez objawów klinicznych (np. przez dotyk).

Co roku na świecie odnotowuje się ok. 500 tys. przypadków zakażenia meningokokami oraz ponad 50 tys. zgonów z powodu inwazyjnej choroby meningokokowej. W Europie zwykle choroba wywoływana jest przez meningokoki typu B i C. W Polsce zgłasza się rocznie ok. 300 przypadków inwazyjnej choroby meningokokowej, przy czym przeważające są zachorowania wywołane przez meningokoki z serogrupy B (ok. 60% - przypadki głównie dotyczą małych dzieci) oraz serogrupy C. Pozostałe serogrupy występują bardzo rzadko.

Dla kogo meningokoki są groźne i kto jest najbardziej narażony na zakażenie?

Większość osób dorosłych po styczności z meningokokami pozostaje zdrowa – wówczas osoby takie stają się jedynie nosicielami i posiadają bakterie w nosie i gardle przez kilka tygodni, miesięcy lub dłużej – bez jakichkolwiek objawów. Z drugiej jednak strony są pewne grupy osób, u których kontakt z meningokokami może spowodować ciężką chorobę. Szczególnie groźne są meningokoki dla:

• dzieci poniżej 5. roku życia (a szczególnie poniżej 2. roku życia – układ odpornościowy nie jest bowiem jeszcze całkowicie wykształcony),

• młodzież i młodzi dorośli (osoby między 11. a 24. rokiem życia),

• osoby starsze,

• osoby nie posiadające śledziony,

• osoby z zaburzeniami odporności (np. w wyniku przyjmowania leków immunosupresyjnych, chorujące na HIV, osłabione po operacji, chore na nowotwory itd.).

Poniższa infografika pokazuje, jaka jest zapadalność na inwazyjną chorobę meningokokową (niezwykle często prowadzącą do rychłego zgonu) pod względem wieku. Jak widać, największe ryzyko jest u dzieci poniżej 11 miesiąca życia. Wysokie ryzyko występuje także u dzieci między 12 a 60 miesiącem życia.

Zakażenie meningokokami – jakie są objawy?

Objawy zakażenia meningokokami są łudząco podobne do zwykłej infekcji – dlatego też wczesne rozpoznanie choroby jest trudne. W pierwszej fazie, która trwa 3-4 dni, choroba objawia się:

• brakiem apetytu,

• wysoką gorączką,

• sennością,

• rozdrażnieniem,

• kaszlem,

• katarem,

• ogólnym osłabieniem, bólem mięśni i stawów.

Po pierwszej fazie stan bardzo szybko się pogarsza i dochodzi do dalszego rozwoju choroby, jeśli nie zostanie wdrożone odpowiednie leczenie. Rzadko bowiem infekcja meningokokowa jest mało inwazyjna i przybiera postać zapalenia gardła, ucha środkowego czy płuc. Meningokoki zwykle, gdy już atakują, dostają się do krwi, pokonując barierę błon śluzowych i dochodzi wówczas do rozwoju inwazyjnej choroby meningokokowej. Ta może przebiegać w postaci:

• gwałtownie postępującego zapalenia opon mózgowych, które otaczają rdzeń kręgowy i mózgowie, w wyniku czego w ciągu jednej doby może dojść nawet do śpiączki i zgonu,

• posocznicy (sepsy), która występuje w wyniku przedostania się meningokoków do krwiobiegu (przez co meningokoki łatwo trafiają do wszystkich komórek organizmu, prowadząc do zakażenia ogólnoustrojowego), w efekcie czego dochodzi do osłabienia serca, krwawień pod skórą i do narządów wewnętrznych, a w konsekwencji do zgonu.

Meningokoki mogą ponadto spowodować zapalenie osierdzia, wsierdzia, stawów i innych narządów.

Inwazyjna choroba meningokokowa – objawy

Inwazyjna choroba meningokokowa początkowo przypomina grypę. Pojawiają się takie objawy, jak:

• gorączka,

• ból gardła, głowy i mięśni,

• złe samopoczucie.

Objawy szybko się nasilają i jeśli dodatkowo rozwija się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, do objawów dołączają nudności, wymioty, nadwrażliwość skóry, drgawki i senność.

Typowym objawem zakażenia meningokokowego są także wybroczyny – występują średnio u 50% chorób osób. Mają charakter czerwonej wysypki, która nie blednie pod naciskiem. Wysypka może pojawić się w każdym miejscu ciała, nawet w jamie ustnej czy gałkach ocznych. Ma postać drobnych, czerwonych punktów, które wraz z rozwojem choroby zaczynają się zlewać w duże plamy. Aby mieć pewność, czy wysypka wskazuje na sepsę meningokokową, można wykonać test szklanki. Jeśli jest obecne zakażenie meningokokowe, to po przyciśnięciu dna szklanki do zmiany skórnej, zmiana ta nie zblednie.

Rozpoznanie choroby meningokokowej

Podejrzenie choroby meningokokowej wysuwa lekarz na podstawie dokładnego wywiadu. Bierze pod uwagę np. brak szczepień oraz pobyt w miejscu, które jest ogniskiem zachorowań. Dodatkowo weryfikuje objawy kliniczne, np. wybroczyny na skórze. Podstawą do pewnego rozpoznania zakażenia jest natomiast badanie polegające na wyizolowaniu bakterii z krwi, moczu, nosogardła lub płynu mózgowo-rdzeniowego.

Zakażenie meningokokami u małych dzieci – jak rozpoznać?

Małe dzieci są grupą najbardziej narażoną na ciężki przebieg zakażenia meninogokokowego. W przypadku takiej choroby, dzieci stają się apatyczne, rozdrażnione, brak im apetytu. Mogą również odmawiać brania na ręce czy przytulania, co wynika z przeczulicy skóry. Często po podaniu leku przeciwgorączkowego w przebiegu zakażenia meningokokami dzieci nie nabierają chęci do zabawy – jak jest w przypadku zwykłych infekcji – i ewidentnie sprawiają wrażenie chorych. Rozpoznanie infekcji meningokokowej nie należy jednak do najłatwiejszych, a podanie leku powinno nastąić jak najszybciej, gdyż choroba rozwija się bardzo gwałtownie. Dlatego jeśli tylko jest jakiekolwiek podejrzenie, że doszło do zakażenia meningokokowego, podaje się zwykle od razu 2 antybiotyki, na które wrażliwa jest większość bakterii. Dopiero potem wykonuje się badania, które pokażą, co jest przyczyną infekcji. Jeśli to one są powodem choroby, antybiotyki zastępuje się penicyliną – jest ona bowiem najskuteczniejsza w zwalczaniu tych bakterii.

Jeśli podejrzewasz u swojego dziecka chorobę meningokokową, nie zwlekaj. Zwykle dzieci trafiają do szpitali dopiero po kilku konsultacjach lekarskich i niestety wtedy już jest za późno na pomoc – dziecko może umrzeć. Można tego uniknąć, zachowując ogromną czujność podczas objawów infekcji u dziecka. Jak radzi dr n. med. Alicja Karney z Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, warto mieć na uwadze poniższe kroki i je wdrożyć.

1. Nie bagatelizuj łagodnych objawów

Choroba meningokokowa początkowo może dawać łagodne objawy, przez co rodzice często ją bagatelizują. Są to takie objawy, jak ogólne złe samopoczucie, rozdrażnienie, brak apetytu, gorączka (niekoniecznie wysoka), nudności i wymioty. Objawy te łudząco przypominają przeziębienie i dlatego nie wzbudzają zwykle niepokoju ze strony rodzica, a nawet lekarza. Jak twierdzi ekspertka, niestety uśpiona czujność powoduje opóźnione postawienie diagnozy i w efekcie średni czas trwania choroby przed trafieniem do szpitala wynosi 19 godzin, podczas gdy inwazyjna choroba meningokokowa może doprowadzić do zgonu w ciągu 24 godzin.

2. Obserwuj rozwój objawów

Po kilku godzinach od początku choroby, dochodzą kolejne objawy, takie jak:

• ochłodzenie dłoni i stóp,

• zmiana koloru skóry na siny,

• ból kończyn,

• ból stawów.

Nie wszystkie jednak z powyższych symptomów muszą wystąpić, dlatego bardzo istotna jest dokładna obserwacja dziecka. Należy zwrócić uwagę, czy ogólny stan się nie pogarsza, np. czy dziecko podsypia, staje się nerwowe, ma biegunkę, zaczyna wymiotować. Jeśli widzimy, że jest coraz gorzej, natychmiast powinniśmy jechać do lekarza, nawet jeśli od ostatniej wizyty minęło kilka godzin.

3. Obejrzyj całe ciało

Dość częstym objawem inwazyjnej choroby meningokokowej jest wysypka wybroczynowa. Wysypka ta powstaje na skutek uszkodzenia naczyń krwionośnych przez bakterie. Początkowo pojawiają się małe punkciki o wielkości łebka od szpilki, a wraz z rozwojem choroby zlewają się w plamy. Mogą wystąpić w każdym miejscu ciała, np. na brzuchu, między palcami, na powiekach, za uchem, w jamie ustnej, na mosznie. Należy zatem bardzo dokładnie obejrzeć dziecko, badając dosłownie każdy centymetr. Jeśli znajdziemy jakąś zmianę, należy nacisnąć ją palcem lub dnem szklanki – jeśli zblednie, nie są to wybroczyny, natomiast wysypka, która nie blednie pod wpływem nacisku, powinna zmusić nas do nagłej wizyty w szpitalu. Jeśli wysypka będzie postępować, rozprzestrzeni się na całe ciało, co grozi martwicą skóry, a czasami nawet amputacją. Ekspertka zaleca, aby wezwać jak najszybciej pogotowie.

Czym grozi choroba meningokowa?

Poza ogromną śmiertelnością, powikłania choroby meningokokowej dotykają przede wszystkim sfery neurologicznej. Może dojść dojść m.in. do:

• wodogłowa,

• padaczki,

• głuchoty,

• upośledzenia umysłowego,

• porażenia ruchowego,

• zmian zakrzepowo-zatorowych (te powodują z kolei martwicę dystalnych części kończyn oraz blizny na skórze).

Osoby, które mają zaburzenia odporności typu hormonalnego, są starsze lub nie posiadają śledziony, mają większe ryzyko wystąpienia powikłań.

Meningokoki – jak leczyć chorobę?

Leczenie choroby meningokokowej bezwzględnie wymaga hospitalizacji na OIOM. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków, a także na leczeniu podtrzymującym. Należy m.in. zadbać o wyrównanie gospodarki wodno-eletrolitowej oraz procesy krzepnięcia. Ponadto konieczne są leki objawowe – przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Niekiedy należy również zastosować wspomaganie oddychania.

Całkowite wyleczenie z choroby jest możliwe, jeśli nie dochodzi do powikłań. Po podaniu antybiotyków i leków objawów, objawy choroby meningokokowej ustępują zwykle w ciągu kilku dni, jeśli leki zostały podane odpowiednio wcześnie. Jeśli natomiast dojdzie do uszkodzenia OUN (ośrodkowego układu nerwowego), niestety pozostanie to trwałym następstwem choroby meningokokowej. Podobnie będzie w przypadku martwicy kończyn.

Zapobieganie chorobie meningokokowej

Chorobie meninogokokowej można zapobiegać, stosując odpowiednie szczepienia ochronne oraz unikając kontaktów z chorymi. Niekiedy zapobieganie wymaga także stosowania chemioprofilaktyki poekspozycyjnej – czyli antybiotykoterapii po kontakcie z chorym – oraz szczepień poekspozycyjnych. Kto i kiedy powinien się zaszczepić? Kiedy jest wskazanie zastosowania chemioprofilaktyki i szczepień poekspozycyjnych? Wyjaśniam poniżej.

Szczepienie przeciwko meningokogom

Szczepionki przeciwko meningokokom są szczepionkami żywymi, czyli zawierają fragment bakterii. W Polsce dostępne są następujące szczepionki przeciwko meningokokom:

• szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom grupy A, C, W, Y (Nimenrix),

• szczepionki przeciwko meningokokom grupy B (Bexsero, Trumenba),

• szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom grupy C (Meningitec, NeisVac-C).

Szczepionki te skutecznie pobudzają układ odpornościowy i są skuteczne. Po zakończeniu cyklu szczepienia, niemal u wszystkich dzieci pojawiają się ochronne przeciwciała w stężeniu, które umożliwia zabezpieczenie przed chorobą. U dzieci, który ukończyły 1. rok życia, a także u młodzieży i dorosłych, odporność utrzymuje się przez długi czas, z kolei u niemowląt, które zostały zaszczepione poniżej 1. roku życia, poziom ochrony przeciwko meningokokom stopniowo maleje i w 2. roku życia należy przyjąć dawkę przypominającą.

Bezpieczeństwo szczepienia i reakcje niepożądane

Szczepienie przeciwko meningokokom jest bezpieczne i dobrze tolerowane. Rzadko występują poważne reakcje niepożądane. Zwykle odnotowuje się zaczerwienienie w miejscu wkłucia, tkliwość i ból, które szybko mijają. Mogą także wystąpić chwilowe zaburzenia snu, rozdrażnienie, brak apetytu. Rzadko (u 1-10% osób) występuje niewysoka gorączka, ból mięśni, wymioty – objawy te ustępują samoistnie i nie trwają długo. W przypadku szczepienia przeciwko meningokokom typu B nieco częściej obserwuje się występowanie gorączki i bólu z miejscu szczepienia.

Kto powinien się zaszczepić?

Ze względu na największą zapadalność w wieku niemowlęcym, powinno się rozważyć jak najwcześniej szczepienia na meningokoki typu B i C – najlepiej w pierwszych 6. miesiącach życia. Szczepionki przeciwko meningokokom typu C oraz B są przeznaczone dla dzieci, które ukończyły 2. miesiąc życia. Jeśli szczepienie wykonaliśmy przed pierwszymi urodzinami dziecka, należy zastosować dawkę przypominającą w 2. roku życia. Z kolei szczepionki przeciwko meningokokom typu A, C (czterowaletne), W i Y można stosować u dzieci powyżej 1. roku życia (obecnie Nimenrix np. jest zarejestrowany także u dzieci w wieku 6-12 tyg.) lub 2. roku życia (Menveo). Szczególnie polecane jest wykonanie szczepień u dzieci, które mają uczęszczać do żłobka, klubu Malucha, przedszkola, szkoły.

Wszystkie szczepionki mogą być ponadto stosowane przez młodzież i osoby dorosłe. Z wiekiem ryzyko zachorowania się zmniejsza, ale może ono ponownie się zwiększyć w przypadku osób starszych – ta grupa wiekowa również jest narażona na ciężki przebieg choroby z wysokim odsetkiem śmiertelności (przekraczający 30%). Jeżeli zatem w dzieciństwie nie zostaliśmy zaszczepieni, nigdy nie jest za późno, aby to zrobić.

Szczepionki przeciwko meningokokom można podawać jednocześnie z większością innych szczepionek.

Niestety, szczepienie przeciwko meningokokom nie jest bezpłatne.

Chemioprofilaktyka poekspozycyjna

Innym sposobem zapobiegania chorobie meningokokowej jest chemioprofilaktyka poekspozycyjna po kontakcie z chorym, polegająca na podaniu antybiotyku. Takie działanie powinno się wdrożyć u osób, które w ciągu ostatnich 7-14 dni miały bliski kontakt z chorym trwający ponad 8 godzin. Chemioprofilaktyka jest także wskazana u osób, które miały krótkotrwały kontakt bezpośredni z wydzieliną z górnych dróg oddechowych chorego, czyli m.in. domownicy, partnerzy seksualni, osoby korzystające z tej samej sypialni (np. inni uczniowie z pokoju w internacie), bezpośredni towarzysze wspólnej podróży (np. podróżujący w tym samym samochodzie). Chemioprofilaktykę powinno się zastosować przed upływem 14 dni od wystąpienia zachorowania – później jest ona nieskuteczna.

Nie zaleca się natomiast chemioprofilaktyki osobom, które tylko chwilę rozmawiały z chorym czy przebywały z nim krócej niż 8 godzin bez bezpośredniego kontaktu.

Szczepienia poekspozycyjne

W przypadku wybuchu ogniska zachorowań zaleca się wykonać szczepienie poekspozycyjne. Wówczas stosuje się szczepionki przeciwko meningokokom grupy A, C, W lub Y – pozwala to na wygaszenie ogniska epidemicznego.

Szczepienie poekspozycyjne może być również uzupełnieniem chemioprofilaktyki u osób, które miały kontakt z chorym, ale szczepienie należy przeprowadzić możliwie najszybciej po ekspozycji.

Bibliografia

• Szczepionka przeciwko meningokokom: https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/meningokoki/

• Wysocki J., Inwazyjna Choroba Meningokokowa – w pytaniach i odpowiedziach [w:] Praktyka Lekarska, styczeń 2016.

• Skoczyńska A, Hryniewicz W., Zakażenia meningokokowe. Pol Merk Lek 2012; XXXII; 191, 283-5.

• Szenborn L., Inwazyjna choroba meningokokowa – dobre wieści z pola rywalizacji człowieka z bakteriami [w:] Praktyka Lekarska, czerwiec 2017.

• D. M. Granoff, S. Pelton, L. H. Harrison, Meningococcal vaccines, [w:]: S. A. Plotkin, W. A. Orenstein, P. A. Offit, Vaccines, Wyd. VI. Elsevier, 2013.

• Haemophilus influenzae infections. (W): Red Book: 2012 Report of the Committee on Infectious Diseases. Wyd. 29, Elk Grove Village, IL, American Academy of Pediatrics, 2012.

• Instytut Matki i Dziecka, Wyprzedź meningokoki, 2021, https://fundacja.imid.med.pl/promocja-zdrowia/wyprzedz-meningokoki/