PCOS – pytania i odpowiedzi na temat zespołu policystycznych jajników

Czym jest PCOS – zespół policystycznych jajników?

Zespół policystycznych jajników (PCOS) to choroba występująca u kobiet w wieku rozrodczym. Charakteryzuje się występowaniem na jajnikach wielu pęcherzyków. Mechanizm rozwoju PCOS jest bardzo złożony, a na jego wystąpienie wpływa wiele czynników, począwszy od uwarunkowań genetycznych, po zaburzenia endokrynologiczne, natury metabolicznej czy też aspekty środowiskowe.

PCOS objawia się występowaniem cykli bez owulacji, co powoduje u kobiet z tym schorzeniem niemożność zajścia w ciążę. Dodatkowo występuje nadmierna produkcja męskich hormonów płciowych – androgenów – które również stanowią przyczynę zmian w organizmie. Zespołowi policystycznych jajników nierzadko towarzyszy insulinooporność – niestety może ona jeszcze pogorszyć przebieg PCOS, powodują zwiększoną produkcję androgenów.

Zespół policystycznych jajników występuje u 4-12% kobiet w wieku rozrodczym. Obecnie uznaje się jednak, że PCOS jest nadrozpoznawane – zwłaszcza u nastolatek.

Co powoduje PCOS?

Jak wspomniałam, na rozwój PCOS może mieć wiele czynników. Zespół policystycznych jajników może być dziedziczny i rozwijać się u kobiet, które były w życiu płodowym nadmiernie narażone na hormony męskie. Większe ryzyko PCOS zauważa się także u kobiet, które mają nieprawidłową masę ciała – nadwagę lub otyłość – a także tych, które prowadzą niezdrowy tryb życia. Czynnikiem ryzyka jest także zbyt wcześnie rozpoczęty proces dojrzewania.

Do czego prowadzi nieleczony PCOS?

Nieleczony PCOS może powodować wiele powikłań w sferze metabolicznej w postaci np. zachwiania równowagi gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Jeśli zespół policystycznych jajników jest nieleczony, istnieje zwiększone ryzyko wystąpienia:

• cukrzycy typu 2.,

• wielu chorób sercowo-naczyniowych (udary, zawały, miażdżyca),

• zespołu metabolicznego,

• nowotworów endometrium (błony śluzowej macicy).

Ponadto zespół policystycznych jajników jest jedną z przyczyn niepłodności u kobiet – statystyki mówią o ok. 50% przypadków niepłodności na wszystkie przypadki choroby. Niepłodność spowodowana jest bakiem owulacji lub bardzo rzadkim jej występowaniem.

Kobiety z PCOS nierzadko zmagają się także zaburzeniami w sferze zdrowia psychicznego – choroba może zwiększać ryzyko wystąpienia zaburzeń lękowych lub depresyjnych.

Jakie są objawy PCOS?

Zespół policystycznych jajników (PCOS) może objawiać się m.in. zaburzeniami menstruacyjnymi. Kobiety z tym schorzeniem mogą miewać albo zbyt częste (w odstępach większych niż 35 dni), albo zbyt rzadkie miesiączki (w odstępach mniejszych niż 21 dni). Może także dojść do nagłego zaprzestania występowania miesiączki, mimo że kobieta jest jeszcze w wieku przedmenopauzalnym. Dodatkowo kobiety z PCOS częściej dotyka:

• hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie w miejscach charakterystycznych dla męskiego owłosienia (twarz, klatka piersiowa, pachwiny i plecy),

• trądzik,

• nadmierne przetłuszczanie się skóry,

• nadmierne przetłuszczanie się włosów,

• łysienie z zakolami (typu męskiego),

• nadmierny przyrost masy ciała w wyniku insulinooporności (to tzw. otyłość typu androidalnego, podczas której tłuszcz lokalizuje się głównie na brzuchu, przy czym należy zaznaczyć, że otyłość nie jest zawsze występującym objawem – kobiety szczupłe również zapadają na PCOS).

Powyższe objawy powinny skłonić kobietę do wykonania diagnostyki w kierunku zespołu policystycznych jajników.

Podejrzewam u siebie PCOS. Co mogę zrobić?

Jeśli podejrzewamy u siebie PCOS ze względu na wyżej wymienione objawy, a zwłaszcza zaburzenia miesiączkowania, konieczna będzie wizyta u ginekologa, a najlepiej ginekologa-endokrynologa. Lekarz wskaże odpowiednią diagnostykę.

Zwykle kobiety dowiadują się o PCOS dopiero w wyniku problemów z zajściem w ciążę. Nie warto zwlekać aż do tego momentu, jeśli zauważamy niepokojące objawy, ponieważ szybkie wdrożenie leczenia i proste zmiany w stylu życia pozwalają na powstrzymanie rozwoju choroby i zmniejszenie ryzyka wystąpienia innych poważnych chorób. Leczenie wspomoże także funkcjonowanie z PCOS, które nie należy do najłatwiejszych. Zaburzenie to powinno być leczone wielokierunkowo – zarówno przez lekarza rodzinnego (ten będzie monitorował ogólny stan zdrowia, w tym zmiany metaboliczne), jak i dietetyka czy psychoterapeutę (często w przebiegu PCOS pojawia się depresja i zaburzenia lękowe). Oczywiście konieczna jest też opieka ginekologiczna i bardzo często endokrynologiczna.

Jak stawia się rozpoznanie zespołu policystycznych jajników?

Niestety rozpoznanie PCOS nie jest takie proste, jak mogłoby się wydawać, gdyż objawy są niecharakterystyczne. Podejrzenie choroby wymaga rozpoczęcia szeregu działań diagnostycznych, których celem będzie wykluczenie innych chorób dających podobne objawy.

W pierwszym etapie lekarz przeprowadzi szczegółowy wywiad z pacjentką i dokona badania ginekologicznego oraz zleci badania dodatkowe. Obecnie w rozpoznaniu PCOS stosuje się tzw. kryteria rotterdamskie – wymagane jest spełnienie przy tym dwóch z trzech poniższych kryteriów:

• objawy wskazujące na podwyższony poziom androgenów we krwi (np. hirsutyzm),

• zaburzenia owulacji (brak lub zbyt rzadko występująca),

• policystyczny obraz jajników uwidoczniony w badaniu USG.

Ostatni punkt dotyczy badania USG dopochwowego – takie badanie jest metodą z wyboru podczas diagnostyki PCOS. Podczas badania ginekolog dokładnie ogląda jajniki. Zwykle, jeśli choroba występuje, objętość jajnika plasuje się na poziomie 10 cm3, bądź na jajnikach są widoczne pęcherzyki o średnicy od 2 do 9 mm (min. 20 pęcherzyków na każdym jajniku).

W diagnostyce konieczne jest też wykonanie badań hormonalnych – należy je wykonać w pierwszej fazie cyklu menstruacyjnego, najlepiej między 3. a 5. dniem od rozpoczęcia miesiączki. Wskazane badania to m.in.:

• badanie poziomu testosteronu,

• badanie białka SHBG,

• badanie poziomu androstendionu oraz dehydroepiandrosteronu (DHEA-S),

• badanie poziomu gonadotropin, czyli hormonu LH (hormon luteinizujący) oraz hormonu FSH (hormonu folikulotropowego).

Ponadto to, czy u kobiety występują cykle z owulacją, możliwe jest do sprawdzenia za pomocą oznaczenia poziomu progesteronu podczas drugiej fazy cyklu menstruacyjnego.

Można także wykonać badania dodatkowe, takie jak test OGTT. Test polega na zbadaniu poziomu glukozy we krwi na czczo oraz po 2. godzinach od wypicia 75 g roztworu glukozy. Wynik badania pozwala na ustalenie, czy gospodarka węglowodanowa jest zaburzona, co również może wskazywać na występowanie PCOS.

Z jakimi chorobami można pomylić PCOS?

Choroby dające podobne objawy do zespołu policystycznych jajników to głównie schorzenia, w których występują zaburzenia hormonalne. Należy wykluczyć takie choroby, jak:

• zespół Cushinga,

• akromegalia,

• zaburzenia w pracy tarczycy (nadczynność, niedoczynność),

• występowanie guzów, które wydzielają męskie hormony płciowe,

• wrodzony przerost nadnerczy.

Zespół policystycznych jajników – jakie jest możliwe leczenie?

Metoda leczenia PCOS zależy m.in. od występowania chorób towarzyszących. U kobiet otyłych np., leczenie zespołu policystycznych jajników rozpoczyna się od zmian w trybie życia, takich jak: redukcja masy ciała przez zwiększenie aktywności fizycznej i modyfikacje w diecie, rezygnacja ze szkodliwych nawyków żywieniowych. U takich osób poleca się zastosowanie diety bazującej na niskim indeksie glikemicznym oraz spożywanie posiłków bogatych w warzywa i owoce.

Jeśli takie leczenie jest nieskuteczne lub niewystarczające, bądź PCOS nie towarzyszy nadmierna masa ciała, konieczne jest leczenie farmakologiczne – to jest dobierane indywidualnie, w zależności od tego, jaki cel pacjentka chce uzyskać. Jeśli kobieta planuje zajście w ciążę, leczenie jest nakierowane na redukcję przykrych objawów i zmniejszenie ryzyka powikłań (m.in. wystąpienia innych chorób) – wówczas stosuje się dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne. Niekiedy zaleca się stosowanie tylko antyandrogenów – te mogą zmniejszać objawy zwiększonego poziomu hormonów męskich we krwi (np. substancje takie, jak finasteryd czy spironolakton) – jednakże takie leczenie jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy pacjenta zabezpiecza się przed zajściem w ciążę, gdyż antyandrogeny mogą prowadzić do uszkodzeń płodu.

Jeśli celem leczenia PCOS jest przywrócenie cykli owulacyjnych – czyli leczenie niepłodności – stosuje się najczęściej cytrynian klomifenu. Jeśli takie leczenie nie jest skuteczne, lekarz może zaproponować indukcję owulacji z zastosowaniem gonadotropin. Gdy to również nie daje efektów, kolejnym krokiem leczenia niepłodności będzie zapłodnienie pozaustrojowe.

Niezależnie od obranego celu, u wszystkich kobiet, które zmagają się z zespołem policystycznych jajników, poleca się stosowanie metforminy, który zapobiega rozwojowi zaburzeń metabolicznych i tym samym wielu powikłaniom PCOS.

Czy PCOS jest wyleczalne?

Jeśli zdiagnozowano u Ciebie PCOS, zapewne nurtuje Cię pytanie, czy chorobę tę da się całkowicie wyleczyć. Niestety zespół policystycznych jajników jest schorzeniem, w którym można zapobiegać jedynie występowaniu objawów i gdy zaprzestaniemy leczenia, symptomy powrócą. Jeśli jednak stosujemy odpowiednie leczenie i prowadzimy zdrowy styl życia, szansa na zajście w ciążę czy uniknięcie wielu powikłań, jest stosunkowo wysoka.

Bibliografia

• Kłósek P. i in., Dietoterapia w zespole policystycznych jajników – zalecenia praktyczne, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017, tom 8, nr 4, 148–154.

• Kruszyńska A. i in., Postępy w rozpoznawaniu i leczeniu zespołu policystycznych jajników, Postępy Nauk Medycznych 3/2008, s. 148-153.

• Teede H.J., Misso M.L., Costello M.F. i in., Recommendations from the international evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2018 Aug;110(3): 364-379.

• E. B. Johnstone, M. P. Rosen, R. Neru i in., The polycystic ovary post-Rotterdam: a common, age-dependent finding in ovulatory women without metabolic significance, "The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism", nr 95 (11) 2010.

• M. Freemark, Management of Adolescents with Polycystic Ovary Syndrome, "The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism", nr 96 (11) 2011.