Niepłodność u kobiet i mężczyzn – leczenie, przyczyny, rokowania

Niepłodność to powszechny problem

Niezdrowy tryb życia, późna decyzja o rodzicielstwie albo zmiany środowiska (zanieczyszczenia) – to tylko niektóre z możliwych przyczyn powodujących niepłodność. W Polsce z tym problemem zmaga się aż 1,5 mln par! Jest to powszechny problem, stąd niepłodność niejako przestała być tematem tabu. Dzięki temu w naszym kraju coraz więcej osób, które zmagają się z niemożnością zajścia w ciążę, sięga po pomoc lekarzy, aby trafnie zdiagnozować przyczynę i leczyć niepłodność. Medycyna pozwala dzisiaj na coraz bardziej efektywne leczenie, więc warto z niego skorzystać i dowiedzieć się więcej na temat możliwych metod.

Problem niepłodności na świecie również jest powszechny – dotyka średnio 10-18% par pod względem globalnym.

Kiedy możemy mówić o niepłodności? Przede wszystkim wtedy, gdy po roku starań o dziecko, czyli niezabezpieczonego żadną metodą antykoncepcyjną seksu, kobieta nie zachodzi w ciążę. Taka sytuacja powinna skłonić parę – zarówno kobietę, jak i mężczyznę – do przeprowadzenia odpowiedniej diagnostyki i odbycia wizyt u różnych lekarzy specjalizujących się w tym problemie. Bardzo istotne jest rozpoznanie przyczyny niepłodności, ponieważ od tego zależy skuteczność wdrożonego później leczenia (leczenie też jest ustalane dopiero po uzyskaniu wyników).

Niepłodność to nie bezpłodność!

Co ważne, wiele osób miesza pojęcie niepłodności z bezpłodnością – to bardzo krzywdzące, ponieważ niepłodność nie skreśla szans na dziecko, natomiast bezpłodność stanowi całkowity i trwały brak możliwości zajścia w ciążę. Niepłodność można zatem leczyć, w przeciwieństwie do bezpłodności.

Jakie są przyczyny niepłodności u kobiet?

Niepłodność u kobiet może powodować szereg czynników, m.in.:

• wiek,

• otyłość,

• styl życia,

• używki,

• zaburzenia w układzie rozrodczym,

• choroby w innych układach (np. choroby tarczycy, cukrzyca itd.),

• aspekty psychiczne (np. narażenie na stres, depresja, stany lękowe).

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na płodność jest wiek kobiety. Jest to aspekt ważny zarówno dla samego faktu zajścia w ciążę, jak i jej utrzymania oraz prawidłowego rozwoju – wraz z wiekiem rośnie bowiem ryzyko wystąpienia różnych wad rozwojowych płodu. Jak czytamy w raporcie „Wspieramy płodność” na rzecz Kompleksowej Terapii Niepłodności, do najbardziej płodnych kobiet zalicza się te, które są w wieku 18-20 lat. Kobiety w wieku 20-28 lat również mają duże szanse na dziecko – współczynnik zajść w ciążę po w ciągu 12 miesięcy niezabezpieczonego seksu wynosi w tej grupie wiekowej aż 90%. Szanse te maleją w kolejnych latach i to dość szybko, ponieważ np. kobieta 33-letnia ma już 75% szans na zajście w ciążę.

Inne ważne czynniki niepłodności u kobiet to otyłość, zły styl życia czy stosowanie używek (palenie papierosów, nadużywanie alkoholu). Nie bez znaczenia jest także układ rozrodczy kobiety – jest to bardzo skomplikowany układ i wystarczy, że tylko jeden z jego elementów działa nieprawidłowo, aby nawet uniemożliwić całkowicie zajście w ciąże lub gdy doszło do zapłodnienia, utrudnić jej utrzymanie. Nawet u zdrowych par szansa na powodzenie całego procesu (czyli zapłodnienie, zagnieżdżenie, a potem utrzymanie ciąży) wynosi zaledwie 20-30%. Aby doszło bowiem do zapłodnienia i zagnieżdżenia zarodka oraz późniejszego utrzymania ciąży, konieczna jest:

• owulacja (jajeczkowanie), do której niezbędna jest prawidłowa praca przynajmniej jednego jajnika,

• odpowiednia budowa jajowodu oraz jego prawidłowe funkcjonowanie – jego zadaniem jest bowiem dostarczenie do macicy dojrzałego jaja,

• pojawienie się w macicy odpowiedniej jakości plemników,

• dobre przygotowanie macicy do przyjęcia zarodka (tzw. przyjazne środowisko).

Czynników, jak widać, jest wiele. Jeśli chodzi o układ rozrodczy, czynniki bezpośrednio zaburzające płodność to m.in. zaburzenia owulacji, endometrioza, stany zapalne macicy, nietypowa budowa macicy, zaburzenia w szyjce macicy (np. budowa, śluz szyjkowy), niedrożność jajowodów, zespół policystycznych jajników (PCOS), torbiele jajników, zaburzenia hormonalne.

Przeszkodą w zajściu i utrzymaniu ciąży mogą być również choroby spoza układu rozrodczego, np. niedoczynność tarczycy, cukrzyca, zaburzenia odporności, insulinooporność, zaburzenia natury psychicznej (np. narażenie na stres, przemęczenie organizmu, zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe).

Każde z wymienionych wyżej zaburzeń może oddziaływać na proces zajścia w ciążę, jej utrzymanie i rozwój zarodka (później płodu). Właśnie z tych powodów tak bardzo ważna jest odpowiednia diagnoza, ponieważ źle dobrane leczenie ma małe szanse na powodzenie (np. gdyby wystąpiła niedrożność jajowodów, nic nie da np. leczenie hormonalne – czasami nawet pogorszy sytuację). Para powinna się ponadto uzbroić w cierpliwość, bo zazwyczaj diagnostyka przyczyn niepłodności jest skomplikowana i długotrwała.

Niepłodność u kobiet – jakie badania wykonać?

Biorąc pod uwagę fakt, że czas jest na wagę złota, jeśli chodzi o zachodzenie w ciążę, jeśli po roku czasu nie zobaczycie dwóch kresek na teście ciążowym, to najlepszy czas na udanie się na wizytę do specjalisty zajmującego się leczeniem niepłodności. Innymi podstawami do badań płodności u kobiet jest ukończony 35. rok życia, nieprawidłowości w układzie rozrodczym lub problemy z cyklem miesiączkowym.

Na proces diagnostyki niepłodności u kobiety składa się szereg badań. Najważniejsze z nich to:

• wywiad lekarski, podczas którego specjalista zapyta o regularność cyklu, ewentualne dolegliwości, stany zapalne, przebyte choroby, przyjmowane leki oraz współżycie,

• podstawowe badanie ginekologiczne (w tym USG macicy i jajników – dopochwowe),

• badanie poziomu hormonów związanych z płodnością, czyli: prolaktyny, progesteronu, estrogenów, hormonu folikulotropowego (FSH) oraz luteinizującego (LF), a także hormonu antymüllerowskiego (AMH),

• badanie poziomu hormonów tarczycy (TSH, FT3, FT4),

• monitoring owulacji,

• badanie drożności jajowodów (RTG jajowodów),

• histeroskopia – badanie nazywane też wziernikowaniem macicy – wykonuje się je w znieczuleniu miejscowym.

Jeśli wyniki powyższych badań nie dały odpowiedzi na to, co jest przyczyną niepłodności lub budzą wątpliwości, lekarz może jeszcze zlecić takie badania, jak:

• test PCT (postkoloidalny) – ma na celu zbadanie interakcji nasienia męskiego ze śluzem kobiety,

• laparoskopia macicy, jajników lub jajowodów,

• inne badania zależne od decyzji lekarza.

Jakie są przyczyny niepłodności u mężczyzn?

Przez dekady wiele kobiet obwiniano o problemy z zajściem w ciążę, podczas gdy nierzadką sytuacją jest niepłodność ze strony mężczyzny. Dziś wiemy, że płodność pary jest tak samo związana ze stanem zdrowia kobiety, jak i mężczyzny. W przypadku mężczyzn, wiele czynników środowiskowych podobnie wpływa na płodność, jak u kobiet. Podobne znaczenie ma także wiek – u Panów wpływa on jakość i funkcjonalność plemników, czyli ich budowę, ruchliwość i liczbę. Męska płodność obniża także zły styl życia (niezdrowy), brak ruchu, używki, narażenie na stres, zanieczyszczenie środowiska. W obecnych czasach problemem staje się także korzystanie z laptopów – i kładzenie ich przez mężczyzn blisko jąder, albo co gorsza – na nich. Urządzenie nagrzewa się i powoduje przez to obniżanie jakości plemników, co również istotnie wpływa na płodność.

Innymi przyczynami niepłodności u mężczyzn są:

• niedrożność nasieniowodów,

• wady anatomiczne układu rozrodczego (np. nieleczona stulejka czy wnętrostwo),

• żylaki powrózka nasiennego,

• ejakulacja wsteczna,

• stany zapalne,

• zakażenia (np. świnka, choroby weneryczne),

• problemy hormonalne.

Niepłodność u mężczyzn – jakie badania wykonać?

Jeśli po roku starania się o dziecko para nie zachodzi w ciążę, mężczyzna powinien – podobnie jak kobieta – skorzystać z odpowiedniej diagnostyki płodności. Mężczyznom zaleca się przede wszystkim wykonanie badania nasienia, które polega na sprawdzeniu jego parametrów. Istotna jest bowiem lepkość ejakulatu, jego odczyn pH, liczba plemników, ich ruchliwość, budowa, a także objętość spermy. Badanie wykonuje się w klinice leczenia niepłodności nie tylko poprzez masturbację – obecnie dopuszcza się wykonanie go przez stosunek z partnerką, podczas którego nasienie trafia do specjalnej prezerwatywy. Istotne jest, aby przed pobraniem nasienia przez 3 dni nie odbywać stosunku ani się nie masturbować.

Poza badaniem nasienia, konieczny jest także szczegółowy wywiad lekarski u androloga. Diagnostykę poszerza się także o badanie dotykowe moszny i per rectum. Mogą zostać także zlecone badania laboratoryjne, np.:

• badanie poziomu testosteronu,

• badanie poziomu estrogenów,

• badanie hormonu folikulotropowego,

• badanie poziomu prolaktyny.

Jeśli badania wykażą, że w spermie całkowicie brakuje plemników – czyli występuje azoospermia – zleca się kolejne testy, m.in. biopsję jąder, aby stwierdzić, czy plemniki są produkowane – i jeśli tak jest, możliwe jest wykonanie zapłodnienia metodą in vitro. Obecnie specjalistyczne urządzenia pozwalają także na badanie moszny kamerą termowizyjną – temperatura ma bowiem ogromne znaczenie dla aktywności plemników. Wykonuje się także komputerową analizę nasienia.

Niepłodność – jakie są metody leczenia?

Metody leczenia niepłodności są zależne od tego, jakie wyniki dadzą przeprowadzone badania na płodność. Dzieli się je na metody polegające na usunięciu przyczyny niepłodności oraz na metody, które umożliwiają zajście w ciążę, gdy nie jest możliwe leczenie nakierowane na doprowadzenie do naturalnego zapłodnienia. Poniższa tabela pokazuje szczegółowo, na czym polegają poszczególne możliwości leczenia.

Metody, które bezpośrednio usuwają przyczyny niepłodności, polegają m.in. na zmianie stylu życia, leczeniu hormonalnym, farmakologicznym lub chirurgicznym oraz leczeniu poprzez wspomaganie zapłodnienia (bądź zapłodnienie pozaustrojowe).

1. Leczenie hormonalne

Jeśli chodzi o leczenie hormonalne, jest stosowane zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, jeśli stwierdzono nieprawidłowości hormonalne. U kobiet zaburzenia hormonalne mogą np. skutkować brakiem owulacji czy PCOS, a u mężczyzn będą powodować np. zbyt słabą produkcję plemników. Leczenie hormonalne jest także zalecane w przypadku endometriozy u kobiety (podaje się wówczas tzw. analogi GnRH w sposób doustny).

2. Leczenie farmakologiczne

Leczenie farmakologiczne innymi środkami niż hormony, polega głównie na leczeniu stanów zapalnych lekami przeciwzapalnymi lub antybiotykami. W ten sposób leczy się np. zapalenie szyjki macicy.

3. Zmiany w stylu życia

Inaczej leczy się niepłodność wynikającą ze stylu życia – zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet. W wielu sytuacjach bowiem niepłodność jest powodowana przez niedowagę lub otyłość, niezbilansowaną dietę, stosowanie używek czy nie dbanie o odpowiednią aktywność fizyczną. To wszystko może powodować u kobiet zaburzenia cyklu, a u mężczyzn – obniżać jakość nasienia. Mężczyznom zaleca się ponadto rezygnację z noszenia zbyt obcisłych dżinsów oraz z jazdy na rowerze (jądra się przegrzewają i są uciskane). Wskazana jest także współpraca z psychologiem, jeśli podłoże jest psychiczne lub z dietetykiem – gdy przyczyną są problemy żywieniowe.

4. Leczenie chirurgiczne

Inną metodą leczenia niepłodności jest leczenie chirurgiczne, polegające np. na usuwaniu zrostów w jajowodach. Leczenie takie należy jednak do mało skutecznych – często po operacji jajowody i tak nie są w stanie pracować prawidłowo. Jeżeli natomiast jajniki pracują odpowiednio, możliwe staje się w takim przypadku zapłodnienie metodą in vitro. Inną metodą chirurgiczną jest wycięcie za bardzo zrośniętych komórek endometrium.

U mężczyzn leczenie chirurgiczne może polegać na usunięciu żylaków powrózka nasiennego lub likwidacji wad anatomicznych – np. stulejki i spodziectwa.

5. Wspomaganie zapłodnienia i zapłodnienie in vitro

Wspomniałam także o metodzie leczenia niepłodności polegającej na wspomaganiu zapłodnienia bądź na zapłodnieniu pozaustrojowym. Metody te stosuje się, jeśli wyżej wymienione leczenie nie przynosi rezultatów – wówczas często jedynym wyjściem jest inseminacja oraz in vitro.

Inseminacja polega na umieszczeniu nasienia w macicy – wykonuje się ją, gdy z różnych przyczyn plemniki nie docierają do macicy w sposób naturalny (np. nie ma ich w ejakulacie lub mają słabą ruchliwość), a także w przypadku, gdy u mężczyzny występuje wsteczny wytrysk. Metoda ta stosowana jest także w sytuacji, gdy u kobiety występują nieprawidłowości w szyjce macicy. Do inseminacji wykorzystuje się plemniki partnera bądź anonimowego dawcy. Skuteczność tej metody wynosi 9-11%.

Druga metoda – in vitro – umożliwia ciążę, gdy nie jest możliwe zapłodnienie w obrębie jajowodów, np. z powodu endometriozy, zaburzeń owulacji czy niedrożności jajowodów. In vitro polega na pobraniu od mężczyzny nasienia, a od kobiety – żeńskich komórek rozrodczych (jajeczek). Komórki są łączone pozaustrojowo, w wyniku czego dochodzi do zapłodnienia. Gdy tak się stanie, zarodek utworzony w laboratorium rozwija się tam maksymalnie 5 dni i staje się blastocystą. Następnie jest umieszczany w macicy, gdzie ma dojść do jego zagnieżdżenia. Następnie ciąża przebiega tak, jakby doszło do naturalnego zapłodnienia. Procedura zabiegu polega na zapłodnieniu więcej niż jednej komórki, aby zwiększyć szanse na zapłodnienie. W macicy również umieszcza się więcej niż jeden zarodek. Pozostałe zarodki są mrożone, aby umożliwić ponowny zabieg w przypadku niepowodzenia lub chęci zajścia w kolejną ciąże. Wówczas nie trzeba ponownie stymulować owulacji czy pobierać komórek. Mrożenie zarodków jest dla wielu osób kontrowersyjne, jednak działanie to znacznie poprawia skuteczność metody in vitro.

Do leczenia niepłodności należy podchodzić holistycznie

Bardzo ważne jest podejście holistyczne w leczeniu niepłodności. Tak samo, jak ważna jest anatomia np. układu rozrodczego czy odpowiednie poziomy hormonów i zdrowy styl życia, równie ważne jest np. dbanie o psychikę. Coraz częściej podkreśla się, że powodzenie leczenia niepłodności w dużej mierze zależy właśnie od tego, czy para jest objęta opieką psychologiczną. Zwróćmy bowiem uwagę, że czynniki psychologiczne, takie jak lęk przed kolejnym niepowodzeniem zapłodnienia czy stres, że nie uda się zajść w ciążę, a także wiele innych problemów psychologicznych, istotnie oddziałują na funkcjonowanie organizmu – m.in. układu odpornościowego czy poziomy neuroprzekaźników. Wszystko to ma istotne znaczenie także dla zwiększenia płodności, dlatego obecnie lekarze kierują się ku prowadzeniu leczenia holistycznego, obejmującego wiele aspektów, a nie skupiającego się wyłącznie na jednym problemie zdrowotnym.

Bibliografia

• Diagnostyka i leczenie niepłodności — rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP), Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2018, tom 3, nr 3, strony 112–140.

• Głowacka M., Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn-epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna, Aspekty Zdrowia i Choroby, tom 2, nr 3, 2017, s. 31–49.

• Szamatowicz M., Niepłodność. W: Położnictwo i ginekologia. Red. Bręboro-wicz G.H. Warszawa: Wyd. Lekarskie PZWL 2005; 737–754.

• Dmoch–Gajzlerska E. Położnictwo i ginekologia dla studentów położnictwa i pielęgniarstwa. Warszawa: WUM 2007; 36–44.

• Makara-Studzińska M. Psychologia w położnictwie i ginekologii. Warszawa: PZWL 2008, 137–155.

• Raport Koalicji Na Rzecz Kompleksowej Terapii Niepłodności. Wspieramy Płodność. Warszawa, 2004;11–45.