Kąpiel noworodka i niemowlaka – kilka faktów na początek
Zanim przejdziemy do omawiania, jak krok po kroku wykąpać noworodka/niemowlaka, chcemy przedstawić kilka ważnych faktów. Warto je poznać, aby zrozumieć, dlaczego noworodka polecamy kąpać w prezentowany w dalszej części artykułu sposób (a także skąd wynikają aktualne zalecenia lekarzy).
# Fakt nr 1
Skóra noworodka w chwili narodzin różni się od skóry osoby dorosłej pod wieloma względami. Budowa anatomiczna skóry noworodka sprawia, że pełnienie jej podstawowych funkcji (takich jak ochrona) jest o wiele mniej skuteczne niż u osób dorosłych, przy czym „mniej skuteczne” nie oznacza, że nie występuje ono wcale lub że jest czymś patologicznym. Skóra, podobnie jak wszystkie inne organy, stopniowo dojrzewa. Ważne jest pamiętać, że to co np. dobre dla skóry dziecka 2-letniego, nie zawsze będzie korzystne dla dziecka 2-tygodniowego.
# Fakt nr 2
W porównaniu do skóry osoby dojrzałej, skóra noworodka jest o 20-30% cieńsza i nie posiada jeszcze do końca wykształconej warstwy rogowej. Ponadto niższa jest zawartość kolagenu, a włókna elastynowe nie są dojrzałe. Między komórkami skóry natomiast, nie występują jeszcze stabilne połączenia. Wszystko to sprawia, że skóra noworodka jest bardziej delikatna i podatna na różne uszkodzenia, szybciej następuje z niej ucieczka wody (co powoduje łatwiejszy proces wysuszenia), ale jednocześnie łatwiejsza jest penetracja substancji z zewnątrz (do skóry noworodka łatwiej przenikają zarówno korzystne, jak i niekorzystne substancje).
# Fakt nr 3
Skóra noworodka złuszcza się nierównomiernie w niektórych miejscach, gdyż praca gruczołów łojowych jest jeszcze nieunormowana. Jest to szczególnie widoczne na skórze owłosionej – przykładem jest ciemieniucha.
# Fakt nr 4
Skóra noworodka ma niską zawartość melaniny, przez co jest bardziej narażona na szkodliwe promieniowanie słoneczne UV. Z tego względu stosowanie kremów z wysokim filtrem jest absolutną koniecznością!
# Fakt nr 5
W momencie narodzin dziecko nie ma wytworzonej własnej flory bakteryjnej – także skórnej. Zatem pierwsze tygodnie życia to czas, gdy tworzy się jej właściwy skład – a ten zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Odczyn pH skóry również nie odpowiada temu, co znamy z różnych reklam – nie wynosi 5,5, tylko jest bliższy obojętnemu – czyli pH=7.
Kąpiel noworodka i niemowlaka – czemu służy?
Mając na uwadze powyższe, przejdźmy do właściwego tematu, a więc stricte kąpieli noworodka lub niemowlęcia. Zanim skóra noworodka zacznie przypominać skórę dorosłego, jest narażona na szereg czynników zewnętrznych. Wśród nich wymienia się m.in. zabiegi pielęgnacyjne, z których podstawowym jest kąpiel. Mycie dziecka służy nie tylko temu, aby oczyścić skórę, ale także ma wpływać na właściwą kolonizację bakterii i utrzymanie prawidłowego pH skóry. Korzyści z kąpieli jest więcej: wodne środowisko jest doskonale znane noworodkowi (spędziło w nim ostatnie 9 miesięcy), zatem kąpiel może mieć funkcję relaksacyjną (noworodek czuje się w wodzie bezpiecznie i komfortowo, o ile oczywiście kąpiel jest przeprowadzona prawidłowo). Zatem kąpiel służy nie tylko oczyszczaniu skóry i dbaniu o jej kondycję, ale także ma niepodważalne zalety psychologiczne.
>> Przeczytaj także: Pielęgnacja skóry noworodka - czy i czym smarować? <<
Kiedy pierwszy raz wykąpać noworodka? W domu czy w szpitalu?
W chwili narodzin dziecko pokryte jest mazią płodową. Ma ona funkcje ochronne, których koniec nie następuje w chwili narodzin. Chroni bowiem skórę dziecka przed wysuszeniem, uczestniczy w procesach termoregulacji, a także ma niebagatelne znaczenie w tworzeniu się dobrej flory bakteryjnej. Maź płodowa ponadto stymuluje procesy naprawcze skóry i obniża jej pH. Z tych względów obecnie zaleca się, aby nie usuwać mazi płodowej zaraz po porodzie, jak było to standardem jeszcze nie tak dawno.
Najnowsze zalecenia (Standardy Opieki nad Noworodkiem) nie wskazują dokładnie, w jakim czasie od momentu narodzin należy wykąpać noworodka. Obecnie w szpitalach raczej unika się kąpieli noworodka, przynajmniej w pierwszej dobie, a jeśli już ma dojść do kąpieli, położne zwykle pytają rodziców, czy się na to zgadzają, czy wolą sami w domu wykonać pierwszą kąpiel. W zależności od zwyczajów panujących w danych szpitalu, można zatem odroczyć kąpiel dziecka i zachować maź płodową na skórze jak najdłużej, dzięki czemu zapewni lepszą adaptację do nowego środowiska.
Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego wystarczy noworodka w pierwszej dobie osuszyć delikatnie ręcznikiem, bez pocierania, a kąpiel lub przetarcie z użyciem wody można zastosować wtedy, gdy konieczne jest oczyszczenie dziecka z krwi i smółki.
W Polskich Standardach Opieki nad Noworodkiem nie narzuca się ponadto używania preparatów myjących podczas przeprowadzania pierwszej kąpieli. Zatem rozsądne wydaje się nawet pominięcie użycia jakiegokolwiek preparatu i po prostu opłukanie dziecka samą wodą.
Nie trzeba kąpać dziecka codziennie, ale warto
Okazuje się, że nie trzeba dziecka kąpać codziennie czy nawet kilka razy w tygodniu – przynajmniej tyczy się to pierwszych miesiąców życia. Niektórzy rodzice wybierają takie rozwiązanie (rezygnują z części kąpieli) i wówczas myją dziecko na przewijaku z wykorzystaniem miękkiego ręcznika namoczonego w wodzie (lub z użyciem wilgotnej pieluchy tetrowej). Należy jednak pamiętać wówczas o fałdkach i wszelkich zagięciach skóry, np. pod kolanami, w łokciach, pachach czy pachwinach, gdyż miejsca te są szczególnie narażone na odparzenia. Podobnie jest z miejscami, gdzie najczęściej zbiera się mleko po karmieniu – zwykle na szyi i przy uszach – o nie również trzeba szczególnie zadbać.
Dla wielu rodziców kąpiel stanowi jednak pewien rytuał, który korzystnie wpływa na nastrój niemowlęcia i ułatwia mu zasypianie. Korzyści psychologiczne z codziennej kąpieli, choćby i 5-minutowej, są niepodważalne i z tego względu warto kąpać noworodka każdego dnia.
Kąpiel noworodka i niemowlaka: czym myć?
Kolejnym ważnym pytaniem jest to, czym myć noworodka i niemowlę. Mamy do wyboru m.in. rozmaite myjki i gąbki, ale do mycia można też użyć dłoni lub zwykłej pieluchy tetrowej. Niezależnie od tego, co wybierzemy, konieczne jest zachowanie rygoru higienicznego, gdyż myjki i gąbki (lub pieluchy) używane wielokrotnie mają kontakt z wodą, co sprzyja rozwojowi mikroorganizmów. Podczas mycia dochodzi ponadto do złuszczania się martwych komórek naskórka – a te w towarzystwie wydzieliny z gruczołów łojowych oraz zanieczyszczeniami, z łatwością osiadają na akcesoriach do kąpieli (gąbki i myjki stają się zatem pożywką dla bakterii i grzybów).
A co lepiej wybrać: myjkę, gąbkę, pieluszkę tetrową czy może brak gadżetów do kąpieli? Jeśli chodzi o myjki, ich zaletą jest możliwość prania w wysokiej temperaturze oraz wyprasowania. Gąbek takim zabiegom nie jesteśmy w stanie poddać, więc te wydają się być najgorszym rozwiązaniem. W tym przypadku lepsze będą myjki. Można również pominąć tego typu gadżety i myć dziecko z użyciem kawałka tetrowej pieluchy – należy wówczas używać nowej, wypranej w wysokiej temperaturze pieluchy do każdej kąpieli. Są również osoby, które do kąpieli wykorzystują po prostu własną dłoń, a w miejscach newralgicznych (pachy, zgięcia, okolice szyi) używają gazików lub dużych płatków kosmetycznych, które po umyciu dziecka są wyrzucane – to zatem bardzo higieniczne rozwiązanie.
Kąpiel noworodka i niemowlaka: myć z mydłem, żelem czy emolientem?
W tej kwestii istnieje kilka szkół. Niektórzy rodzice w ogóle rezygnują ze stosowania preparatów myjących podczas kąpieli dziecka lub ograniczają ich użycie do minimum – np. raz w tygodniu, a w pozostałe dni kąpią dziecko w samej wodzie. Jeśli natomiast zdecydowaliście się na zastosowanie środka do kąpieli, powinien mieć on oznaczenie „od pierwszego dnia życia”, gdyż skóra noworodka jest wyjątkowa i wymaga szczególnej uwagi, jeżeli mówimy o doborze kosmetyków. Poza tym warto stosować się do zaleceń Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego w kwestii doboru kosmetyku do kąpieli. Zalecenia prezentują się następująco:
- preparat powinien mieć naturalne pH, czyli ok. 7 (w przypadku wysokiego pH może dojść do uszkodzenia płaszcza hydrolipidowego skóry dziecka, co z kolei skutkuje długotrwałymi zaburzeniami funkcji skóry),
- należy unikać mydeł dezynfekcyjnych o odczynie silnie zasadowym oraz z substancjami bakteriobójczymi (tego typu preparaty nie są dostosowane do kontaktu z delikatną skórą dziecka),
- nie powinno się stosować do kąpieli mydeł w kostce,
- można używać płynne środki typu emolienty, jednak należy uważać z ich ilością; o ile jako dodatek poprawiają stan bariery naskórkowej uzupełniając ją w lipidy, o tyle nadmiar substancji tłuszczowych może sprawić, że ujścia gruczołów zostaną zatkane i nasilą się problemy skórne (np. potówki lub trądzik),
- emolienty powinny być bezwzględnie stosowane u dzieci z atopowym zapaleniem skóry i przy innych medycznych wskazaniach,
- stosowanie emolientów nie jest jednoznacznie wskazane w przypadku zdrowej skóry,
- kosmetyki myjące dla dzieci nie powinny powodować podrażnień skóry lub szczypania oczu; należy zatem szukać preparatów opartych o łagodne środki powierzchniowo-czynne, które oczyszczają skórę, nie powodując jednocześnie dla niej szkody; należy unikać w kosmetykach substancji takich, jak SLS, parabeny, sztuczne konserwanty, PEG, barwniki, substancje zapachowe; najlepiej sięgać po produkty z krótkim i naturalnym składem,
- środki myjące powinny mieć w składzie bezpieczne środki konserwujące, gdyż zapewniają one czystość mikrobiologiczną produktu, ale należy zwrócić uwagę, jaki jest to konserwant – czy na pewno jest bezpieczny dla skóry; można również sięgnąć po kosmetyk, który nie nie posiada żadnych konserwantów, ale wówczas nie powinien mieć on w składzie wody (w kosmetyku bez wody mikroorganizmy nie rozwijają się nawet po otwarciu).
Czy można stosować do kąpieli oliwki?
W oliwkach dla dzieci często zawarte są nienasycone kwasy tłuszczowe. Są one korzystne dla osób dorosłych, ale jak się okazuje, dla dzieci niekoniecznie. Substancje te bowiem bardzo łatwo utleniają się i mogą w konsekwencji powodować podrażnienia wrażliwej skóry noworodka i niemowlęcia. Substancje tłuszczowe mogą ponadto wymywać naturalne składniki bariery naskórkowej, przez co uzyskamy efekt odwrotny od zamierzonego – dojdzie do wysuszenia skóry.
Woda naturalnie migruje w kierunku zewnętrznych warstw skóry, po czym odparowuje z powierzchni. W przypadku kąpieli z dodatkiem oliwki może dojść do zahamowania parowania wody – wówczas zbyt wiele wody będzie gromadzić się w warstwach zewnętrznych skóry, co da tylko pozornie efekt nawilżenia, a po usunięciu natłuszczenia woda gwałtownie wyparuje i dojdzie do wysuszenia skóry i zaburzenia funkcji bariery naskórkowej.
Kąpiel noworodka: jaką temperaturę powinna mieć woda?
Temperatura wody powinna mieć ok. 35ºC. Warto kupić prosty termometr do mierzenia temperatury wody lub sprawdzić ją za pomocą termometru bezdotykowego (jeśli w opisie produktu jest napisane, że ma funkcje mierzenia temperatury wody). Niektórzy nie stosują żadnych termometrów, tylko wykorzystują metodę moczenia własnego łokcia: jeżeli po zamoczeniu łokcia nie czujesz ani nadmiernego chłodu, ani ciepła, oznacza to, że temperatura wody jest odpowiednia. Jeśli jednak okaże się, dziecko płacze podczas kąpieli albo widzisz, że jest u za chłodno, dolej nieco ciepłej wody (ale dziecko musi być wyjęte z wanienki!) i wymieszaj wodę – być może Twój maluszek potrzebuje cieplejszej wody niż jest to w standardzie.
Znaczenie ma także temperatura pomieszczenia, w którym przeprowadzamy kąpiel. Im młodsze jest dziecko, tym szybciej się wychładza, zatem należy zadbać o to, by było wystarczająco ciepło. Zaleca się, aby temperatura nie była niższa niż 21-22 stopnie.
Jak wykąpać noworodka i niemowlę? Instrukcja krok po kroku
Zanim przystąpisz do kąpieli, przygotuj wszystkie konieczne akcesoria. Pamiętaj, że podczas kąpieli nie możesz zostawiać dziecka nawet na chwilę bez opieki dorosłego! Co warto przygotować zanim rozpoczniesz kąpiel? Potrzebne Ci będą:
- ręcznik dla dziecka,
- czysta pieluszka,
- krem do pod pieluszkę (o ile stosujesz),
- czyste ubranko,
- wanienka z ciepłą wodą,
- płyn do kąpieli dla niemowląt (jeśli stosujesz),
- waciki kosmetyczne lub gaziki,
- miseczka z wodą przegotowaną lub sól fizjologiczna,
- aspirator do noska lub gruszka,
- krem do pielęgnacji (jeśli stosujesz),
Krok 1. Mycie twarzy, oczu, uszu i noska dziecka
Ten krok najlepiej wykonać jeszcze na przewijaku, zanim włożymy dziecko do wanienki – tak będzie łatwiej.
- Mycie twarzy: moczymy wacik w ciepłej, przegotowanej i przestudzonej wodzie (wodę szykujemy tuż przed kąpielą w miseczce) – dotyczy to noworodków, a później wodę przegotowaną spokojnie można zastąpić kranówką. Twarz przemywamy nasączonym wacikiem.
- Mycie oczu: potrzebujemy jałowego gazika lub wacików dla niemowląt. Gazik lub wacik moczymy w soli fizjologicznej z ampułki, co tyczy się pierwszych 2 tygodni życia dziecka. Po tym czasie sól fizjologiczną może zastąpić przegotowana woda. Jednym ruchem przecieramy delikatnie powieki maluszka od zewnętrznego do wewnętrznego kącika. Ważne, aby każde oko umyć osobnym wacikiem.
- Mycie noska: w tym celu sięgamy po gruszkę lub aspirator i postępujemy zgodnie z zaleceniami producenta.
- Mycie uszu: myjemy tylko to, co widać, czyli małżowinę – nie wkładamy patyczków ani wacików do środka! Uszy myjemy z użyciem pieluszki tetrowej lub po prostu palcem.
Krok 2. Kąpiel w wanience
Po wykonaniu powyższych czynności, możemy przejść do właściwej kąpieli dziecka. Rozbieramy niemowlę i delikatnie wkładamy je do wanienki. Należy zanurzać je stopniowo i jednym bokiem do dołu. W pierwszych dniach życia nie nalewamy do wanienki za dużo wody – powinno być jej maksymalnie 10-15 cm głębokości. Później można stopniowo zwiększać ilość. Po zanurzeniu dziecka w wanience należy oprzeć jego główkę na zgięciu własnego łokcia, a dłonie wsunąć pod plecki. Druga dłoń będzie potrzebna do polewania dziecka delikatnie wodą. Zamiast własnych rąk można również użyć do podtrzymania dziecka specjalnych wkładek piankowych – gąbek – dostosowanych do kąpieli od pierwszych dni życia, jednak należy uważać, aby zawsze były higieniczne (łatwo mogą stać się siedliskiem bakterii – należy więc je często prać w wysokiej temperaturze i dokładnie osuszać po kąpieli).
Myjąc dziecko, pamiętaj o wszystkich zakamarkach, a szczególnie o:
- zgięciach łokci i kolan,
- pupie,
- pachwinach,
- pachach,
- szyjce,
- miejscach za uszami (może się tu zbierać mleko po karmieniu),
- wszelkich fałdkach.
W powyższych miejscach bardzo łatwo dochodzi do odparzeń, więc należy o nie szczególnie zadbać i opłukać.
Istotne jest również, aby krocze przemywać od przodu do tyłu (od cewki moczowej w kierunku odbytu).
Kąpiel powinna trwać kilka minut – wystarczy 5 minut, a gdy dziecko jest nieco starsze (ma kilka miesięcy), można ją wydłużyć nawet do 15-20 minut.
Krok 3. Wycieranie noworodka po kąpieli
To bardzo ważny krok podczas kąpieli małego dziecka. Najpierw należy ostrożnie wyjąć malca z wanienki, obracając go nieco na bok – pleckami do Ciebie (takie jest jedno z najnowszych zaleceń dla rodziców) po to, aby zmniejszyć dyskomfort podczas wyciągania z wody. Następnie połóż malca szybko na wcześniej przygotowanym ręczniku, szybko go zawiń i osuszaj skórę delikatnymi dotknięciami – nie potarciami!
Krok 4. Pielęgnacja skóry po kąpieli
Ten krok przez niektórych rodziców jest pomijany świadomie – gdy stawiają na minimum w pielęgnacji skóry kosmetykami. Możesz tak również zrobić, jeżeli skóra Twojego dziecka jest ładna i nie ma podrażnień – wówczas nie ma sensu smarowania jej żadnymi specyfikami. Wyjątkiem może być stosowanie delikatnego kremu pod pieluszkę, ale też nie jest on zawsze konieczny.
Jeśli natomiast lekarz zaleca, aby smarować skórę dziecka po kąpieli, gdyż ma ona np. tendencję do przesuszania, stosuj niewielkie ilości kosmetyków o dobrych składach. Powinny mieć przede wszystkim funkcję nawilżającą.
Nie używaj talku lub innych zasypek, a także kremów ze środkami antyseptycznymi. Odchodzi się także od stosowania oliwki, gdyż jest zbyt tłusta i skóra niemowląt nie jest w stanie przez nią oddychać – większość dzieci źle ją toleruje.
Krok 5. Pielęgnacja pępka
Szkół pielęgnacji pępka jest kilka:
- pępek należy doprowadzić do stanu wysuszenia, a jego oczyszczanie na sucho lub na mokro ograniczyć do minimum;
- pępek należy oczyszczać preparatem z dichlorowodorkiem oktenidyny i fenoksyetanolem,
- pępek należy przemywać wacikiem nasączonym spirytusem lub jego roztworem.
To, jaką pielęgnację pępka wybierzesz, zależy od Ciebie i od lekarza – w zależności od tego, jakie wyda zalecenia. Bardzo często zaleca się, aby kikut pępowiny myć gazikiem jałowym zwilżonym w czystej, przegotowanej i ostudzonej wodzie, po czym należy o osuszyć i zostawić do całkowitego wyschnięcia. Unikaj smarowania kikuta gencjaną czy jodyną.
Jeśli chodzi o moczenie pępka, nie jest to już tak groźne, jak kiedyś uważano – jeśli przypadkiem podczas kąpieli pępek się zmoczy, osusz go i nie przejmuj się, że coś jest nie w porządku. Staraj się jednak specjalnie go nie zamaczać.
Warto ponadto – dopóki kikut pępowinowy nie odpadnie – zawijać brzeg pieluszki w taki sposób, aby nie nachodziła ona na pępek. Dzięki temu zapewnisz lepszy dostęp powietrza, a to przyspiesza gojenie rany.
Kąpiel noworodka - jak ją wykonać? Filmiki instruktażowe
Poniżej przedstawiamy kilka praktycznych filmików instruktażowych, które świetnie pokazują różne szkoły kąpieli noworodków oraz obrazują, jak wykonać taką kąpiel w praktyce. Zapraszamy do oglądania!
Bibliografia
- Czarnecka-Operacz M, ET AL. Pieluszkowe zapalenie skóry i „odparzenia” skóry u dzieci, Forum Pediatrii Praktycznej 2017, 15: 49-50.
- Goldman M, ET.AL. A real-world evidence study evaluating a treatment for nappy rash. British Journal of Nursing 2016; 25(8).
- Świetliński J., Neonatologia i opieka nad noworodkiem, wydanie I z 2017.
- red. Borszewska-Kornacka M. K., Zalecenia Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego: Standardy opieki medycznej nad noworodkiem w Polsce 2019.
