Boraks: szkodliwy dla niemowląt? Sprawdzamy

Czym jest boraks?

Ostatnio bardzo popularna jest domowa produkcja chemii gospodarczej – wierzymy, że środki te będą zdrowsze dla naszego zdrowia niż te, które możemy kupić w drogerii czy supermarkecie. Zazwyczaj jeśli mamy już jakiś składnik w przepisie, nie zastanawiamy się nad tym, czy jest bezpieczny.

Jednym z najczęściej pojawiających się składników w tego typu przepisach na domowej roboty chemię gospodarczą, jest boraks. Boraks to sól sodowa słabego kwasu borowego. Nosi także inne nazwy, np. tetraboran sodu lub czteroboran sodu dziesięciowodny. Boraks w roztworach uzyskuje zasadowe pH (stężenie 40 mg/ml da nam pH powyżej 9).

Boraks występuje naturalnie w przyrodzie – jest bowiem minerałem, którego największe złoża znajdziemy w Kalifornii i Turcji.

Jak działa boraks?

Boraks zyskał popularność dzięki swoim właściwościom, takim jak działanie:

• przeciwgrzybicze,

• antyseptyczne,

• przeciwwirusowe,

• owadobójcze.

Ze względu na powyższe działanie, jego zastosowanie w domu może być naprawdę szerokie. Wykorzystuje się go np. jako składnik wielu domowych środków czyszczących, insektycydów, a nawet herbicydów. Po zjedzeniu reaguje w naszym żołądku z kwasem solnym – powstaje wówczas kwas borowy i chlorek sodu. Boraks i kwas borowy mają niemal taki sam wpływ na zdrowie.

Bor w codziennej diecie

Boraks zawiera 11,3% boru, podczas gdy kwas borowy zawiera go aż o 50% więcej. Po zjedzeniu, związku boru niemal całkowicie są wydalane z moczem. Bor wchodzący w skład boraksu, jest potrzebny dla prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu – dostarczamy go z pożywieniem, ponieważ występuje np. w glebie, skąd przedostaje się do roślin, a także w przetworzonej żywności. Dobre diety dostarczają ok. 2-5 mg boru dziennie, jednak warto wiedzieć, że nawozy mineralne hamują absorpcję boru z gleby, a dodatkowo jego spożycie może być zmniejszone, poprzez wylewanie wody po gotowaniu warzyw, albo gdy spożywamy kwas fitynowy (ten jest zawarty np. w płatkach śniadaniowych i w pieczywie). Wszystko to sprawia, że mogą pojawić się problemy natury zdrowotnej z niedoboru boru.

Czy boraks jest toksyczny?

W karcie charakterystyki boraksu przygotowanej przez towarzystwa Unii Europejskiej, boraks – a więc i kwas borowy – klasyfikuje się jako działające szkodliwie na rozrodczość. Znajdziemy ponadto poniższe informacje o boraksie:

• Może mieć działanie szkodliwe na dziecko w łonie matki,

• może działać drażniąco na oczy,

• może upośledzać płodność,

• może wpływać na rozwój płodu, w tym utratę masy ciała i mniejsze zaburzenia układu szkieletowego (dotyczy zastosowania kwasu borowego w dużych dawkach na zwierzętach),

• należy chronić przed dziećmi.

Dla boraksu ustalono ponadto toksyczność na poziomie LD50 = 4500-5000 mg/kg masy ciała – wskaźnik LD50 to dawka, która powoduje śmierć u 50% populacji zwierząt doświadczalnych. Dla porównania, w przypadku chlorku sodu (czyli soli kuchennej), śmierć połowy populacji zwierząt doświadczalnych następuje już przy 3000 mg/kg masy ciała, a w przypadku sody oczyszczonej – 4000-7334 mg/kg masy ciała. Patrząc na te wartości można śmiało wnioskować, że boraks jest o wiele mniej szkodliwy i toksyczny, niż sól kuchenna. Dodatkowo w badaniach nie stwierdzono podrażnień skóry czy oczu oraz reakcji uczulającej u zwierząt doświadczalnych. Wykazano natomiast, że boraks wpływa na rozrodczość i funkcje jąder u badanych zwierząt (szczury, myszy i psy) – i to właśnie spowodowało, że boraks zaczął być uznawany za toksyczny. Gdy jednak weźmiemy pod uwagę powszechnie używaną sól – i to w nadmiarze – tutaj również występuje aspekt szkodliwego działania na rozrodczość. Badania pokazują bowiem, że chlorek sodu (sól kuchenna) powoduje:

• mutacje w komórkach somatycznych,

• toksyczność płodu,

• aborcję,

• większe ryzyko toksemii w ciąży u kobiet,

• niekorzystne działania dla rozrodczości i wady wrodzone i zwierząt (toksyczność płodowa, aborcja, uszkodzenia układu mięśniowo-szkieletowego),

• niekorzystny wpływ na materiał genetyczny,

• podrażnienia żołądka, nudności, wymity,

• zmianę zachowania (np. spastyczność mięśni, senność, skurcze mięśni),

• niekorzystne zmiany w organach zmysłów, metabolizmie, układzie krążenia,

• odwodnienie,

• przekrwienie wewnętrznych narządów,

• śpiączkę (przy ciągłym wystawieniu na działanie chlorku sodu).

Patrząc na kartę bezpieczeństwa chlorku sodu i kwasu borowego, jasnym staje się, która z tych substancji jest bardziej szkodliwa. Dla kwasu borowego nie udowodniono np. rakotwórczego czy mutagennego działania, w przeciwieństwie do soli. Badania na ludziach nie wykazują także wzrostu odsetka chorób płuc w populacjach, gdzie występują przewlekłe ekspozycje na pył kwasu borowego – nie zaobserwowano też żadnego wpływu na płodność.

Podsumowując, badania pokazują, że sól kuchenna jest o 50-100% bardziej toksyczna od boraksu.

Boraks a niekorzystne działanie na rozrodczość – przegląd badań

Według doniesień naukowych, niemowlęta są grupą najbardziej narażoną, jeśli doszłoby do wysokiego spożycia boraksu. Ocenia się, że spożycie 5-10 g tego składnika mogłoby spowodować silne wymioty, biegunkę, wstrząs anafilaktyczny, a nawet śmierć.

W jednym z amerykańskich przeglądów przypadkowych zatruć ludzi, którzy spożyli od 10 do 88 g kwasu borowego, nie stwierdzono, aby wystąpiły ofiary śmiertelne, a w 88% nie pojawiły się żadne objawy – ofiary niczego nie zaobserwowały. Odnotowano natomiast wpływ na układ pokarmowy, krążenia, nerki, wątrobę oraz ośrodkowy układ nerwowy, a także zapalenie skóry i rumień.

W innych badaniach stwierdzono śmierć wśród niektórych dzieci i dorosłych, którzy byli narażenie na dawkę większą nić 84 mg boru/kg, co odpowiada ok. 40 g boraksu/60 kg masy ciała (w przepisie na proszek mamy 125 g boraksu, przy czym do pojedynczego prania dodaje się ok. 7 g mieszaniny boraksu, mydła i sody, więc samego boraksu będzie w takiej mieszance zaledwie 2 g – należy także zaznaczyć, że dawka ta zmniejsza się jeszcze podczas procesu płukania).

Badania na zwierzętach wykazały szkodliwy wpływ na rozrodczość u zwierząt doświadczalnych – jednak badano je podczas ekspozycji na bor przez kilka tygodni i przy dużych dawkach przekraczających 26 mg boru/kg, co odpowiada ok. 15 g boraksu na dobę przy wadze 60 kg. W badaniach ustalono ponadto, że dawką nie wywołującą żadnego efektu u płodu ludzkiego jest dawka 13,7 mg boru/kg/dzień przyjmowanego w czasie ciąży, co odpowiada ok. 7 g boraksu na 60 kg masy ciała.

W rezultacie badań na szczurach trwających kilkadziesiąt lat ustalono, że bor nie powoduje żadnej toksyczności rozrodczej przy poziomie 30 mg boru/kg/dzień, co odpowiada dawce 17 g boraksu na 60 kg masy ciała przyjmowanych przez 3 pokolenia! W innym badaniu – na 3 generacjach – nie wykryto żadnego problemu przy dawce 17,5 mg boru/kg/dzień (odpowiada to 9 g boraksu na 60 kg masy ciała). Dawka powodująca niepłodność wynosiła aż 58,5 mg/kg/dzień, co odpowiada 30 g boraksu na 60 kg masy ciała.

Co więcej, badania na ludziach w obszarach, gdzie wydobywa się bor i przetwarza go, nie odnotowano żadnego wpływu na płodność – w jednym z badań zgłoszono nawet podwyższony współczynnik dzietności wśród pracowników zajmujących się produkcją boraksu.

Warto także wiedzieć, że boraks trudno się wchłania podczas wdychania i poprzez nieuszkodzoną skórę – trudno jest zatem wprowadzić do organizmu choćby kilka jego miligramów dziennie, jeśli wykorzystujemy boraks jako składnik domowych środków czystości i do prania ubrań.

Wszystkie te informacje są bardzo ważne, ponieważ ewentualna toksyczność rozrodcza boraksu jest oficjalną przyczyną ataku na boraks ze strony mediów i dużych koncernów.

Czy boraks ma szkodliwy wpływ na środowisko?

W karcie charakterystyki boru można przeczytać, że jest to substancja nieznacznie skażająca wodę. Ponadto jest to środek używany jako herbicyd (usuwa chwasty) oraz insektycyd (zabija owady) – nasuwa się zatem myśl, że niekorzystnie wpływa na środowisko. Jednakże aby bor zaszkodził środowisku, stosowane ilości musiałyby być naprawdę wysokie. Jeśli używamy boraks w odpowiedzialny sposób, nie stanowi zagrożenia i jest lepszym wyborem od substancji zawartych w popularnych, napakowanych chemią produktach. Jest to ponadto substancja naturalnie występująca w przyrodzie.

W jakich produktach gotowych stosuje się boraks?

Przejrzałam oferty kilku sklepów i aptek internetowych – okazuje się, że boraks oraz czysty kwas borowy, stosuje się w niektórych produktach. Ma bowiem działanie bakteriobójcze i przeciwgrzybicze, przez co producenci dodają go np. do płynów do płukania jamy ustnej przeznaczonych w profilaktyce lub leczeniu pleśniawek. Stosuje się go także w preparatach na ból gardła, środkach na stany zapalne skóry oraz w kroplach do oczu. Większość preparatów z boraksem nie jest jednak przeznaczona dla niemowląt i dzieci poniżej 12. roku życia. Przy czym boraks jest np. składnikiem popularnej maści Tormentiol – tę często stosuje się na odparzenia, mimo że nie jest zalecana u dzieci poniżej 12. roku życia. Na rynku dostępna jest też maść o bardzo podobnym składzie – nie zawiera jedynie boraksu – to maść Tormentalum i ta jest przeznaczona dla niemowląt i małych dziecia.

Wygląda na to, że kwasu borowego nie można stosować u niemowląt w postaci np. maści recepturowych. Dlaczego, skoro jego toksyczność jest teoretycznie niska? Na to pytanie odpowiedziała w Medycynie Praktycznej dr n. med. Magdalena Łukasik-Głębocka, pisząc, że kwas borowy przeznaczony jest wyłącznie do stosowania zewnętrznego, przy czym u dorosłych praktycznie nie wchłania się, jeśli skóra jest nieuszkodzona, jednakże może z łatwością przenikać przez niedojrzałą jeszcze skórę niemowląt i małych dzieci – tym bardziej, jeśli jest zmacerowana czy uszkodzona zapalnie (wchłania się nawet w 90%). Ponadto wydalanie kwasu borowego następuje dość powoli, co sprawia, że u niemowląt i małych dzieci związek ten mógłby się skumulować i wywołać przewlekłe zatrucie. Ekspertka wskazuje natomiast, że:

„Preparaty zawierające kwas borowy można stosować u dzieci, ale w ograniczonym zakresie i bardzo ostrożnie. Dopuszcza się wykorzystanie maści zawierających maksymalnie 3% kwasu borowego 1–3 razy na dobę przez 3–5 dni. Nie wolno ich stosować u niemowląt i dzieci <3. roku życia.”

Ekspertka wskazuje, że pod względem dermatologicznym, u dzieci kwas borowy ma małe zastosowanie i potencjalnie dużą szkodliwość, dlatego lepiej zastosować maść z innymi składnikami aktywnymi, które równie dobrze pomogą w danym problemie, a jest mniejsze ryzyko skutków ubocznych.

Czy można stosować boraks, jeśli w domu jest niemowlę?

Czy zatem stosowanie boraksu w domu, np. jako składnik domowych środków czyszczących (w tym proszku do prania), jest bezpieczne dla małych dzieci i niemowląt? Jak pokazują powyższe badania i ich wyniki, kwas borowy stosowany w naprawdę dużych ilościach mógłby być toksyczny (lub w ilościach skoncentrowanych – jak w maściach), przy czym o wiele bardziej toksyczna jest sól czy soda oczyszczona – a te składniki przecież goszczą u nas na co dzień, zarówno w kuchni, jak i w wielu środkach czyszczących. Kwas borowy jest ponadto o wiele mniej toksyczny, niż chemiczne składniki popularnych proszków drogeryjnych. Czy można zatem stosować boraks do np. prania ubranek niemowlęcych? Tak, o ile będziemy trzymać się przepisu – wówczas będzie to jak najbardziej bezpieczne. Tym bardziej, że w dużej mierze składnik ten wypłucze się wraz z wodą i na ubranku pozostanie jego śladowa ilość. Szanse, że coś przeniknie przez skórę, są naprawdę znikome. Bardziej problematyczne mogą być preparaty z boraksem do zmywania naczyń – tutaj boraks możemy zjeść, chociaż i to nie sprawi, że przedawkujemy boraks, jeśli będziemy trzymać się odpowiednich proporcji. Raczej nie jesteśmy w stanie spożyć toksycznej dawki boraksu, nawet ze źle spłukanych naczyń, ale lepiej dmuchać na zimne i nie stosować boraksu jako składnika płynu do zmywania naczyń dzieci.

Pamiętajmy, że wszystko co w nadmiarze, może szkodzić i często tylko dawka czyni daną substancję toksyczną lub nie.

Bibliografia

• U.S. DEPARTMENT OF HEALTH AND HUMAN SERVICES, Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry, Toxicological Profile for Boron, Georgia 2010.

• Biernat J., Pieczynska J., Rola boru w uprawie roślin i żywieniu zwierząt oraz występowanie w produktach spożywczych, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2000, nr 33, tom 3, s. 201-207.

• Biernat J., Pieczynska J., Rola boru w przemianach metabolicznych i w żywieniu człowieka, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2000, nr 33, tom 4, s. 289-294.

• Bor (nr 266620) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck KGaA) na obszar Stanów Zjednoczonych.

• Karta charakterystyki chlorku sodu (nr 101206 oraz 100771) - zgodnie z 1907/2006/WE, Artykuł 31.

• Jordon J.W., Crissey J.T., Boric acid poisoning. Report of fatal adult case from cutaneous use. A critical evaluation of the use of this drug in dermatologic practice, AMA Arch. Derm., 1957; 75 (5): 720–728.

• Łukasik-Głębocka M., Czy roztwór kwasu borowego można stosować w lekach recepturowych (np. w maści) u niemowląt i starszych dzieci?, Medycyna Praktyczna 2019.